Neerlandicus en taalwetenschapper Maarten van Leeuwen (44), co-auteur van het recent verschenen boek Maar ZO bedoelde ik het niet! Hoe we recht praten wat krom is (2024), zet uiteen hoe wij onze uitspraken verdedigen, ook als deze eigenlijk niet te verdedigen zijn. “Zelfs kleine kinderen maken gebruik van deze strategieën.”
Het idee voor het boek ontkiemde bij Leidse neerlandici en taalwetenschappers Ronny Boogaart, Henrike Jansen en Maarten van Leeuwen tijdens hun samenwerking aan een reeks artikelen over hoe mensen zich verdedigen na een ‘foute’ uitspraak. Van Leeuwen vertelt: “Wij merkten dat het terugkrabbelen na een communicatieve uitglijder een dagelijks verschijnsel is. Daarom besloten wij, naast wetenschappelijke artikelen, een populariserend boek te schrijven. Daarnaast wilden wij laten zien hoe leuk en relevant taalanalyse kan zijn”.
“Zijn eigen verdediging was dat hij een ‘gaffe machine‘ was, een blundermachine”
Verdedigingsstrategieën
In het boek passeren ruim twintig verdedigingsstrategieën de revue, zoals ‘dat heb ik nooit gezegd’, ‘het was maar een grap’, en ‘ik versprak me’, geïllustreerd aan de hand van actuele voorbeelden uit de wereldpolitiek en de media. Van Leeuwen, gespecialiseerd in stilistiek, argumentatietheorie en taalgebruik in de politiek, had veel plezier in het schrijven over de strategie ‘ik versprak me’. “Last minute voegden we nog een voorbeeld toe dat eigenlijk niet mocht ontbreken: Joe Biden, die flink onder vuur lag vanwege zijn versprekingen”.
Tijdens de NAVO-top in juli 2024 haalde Biden namelijk op een persconferentie Harris en Zelensky door elkaar met Trump en Poetin. Eerder die week zei hij ook dat hij ‘de eerste zwarte vrouw’ was die met een zwarte president diende. “Zijn eigen verdediging, en die van zijn team, was dat hij een ‘gaffe machine’ was, een blundermachine”, vertelt Van Leeuwen. Bovendien zei Bidens campagneadviseur dat iemand die zo vaak publiek optreedt nou eenmaal meer kans heeft op versprekingen. “Dat kan wel zo zijn, maar dat voedde ook de twijfel of Biden nog geschikt was als presidentskandidaat”. Ondanks dat het concept van het boek al klaar was, kwam dit actuele voorbeeld er toch nog in. “We wisten toen nog niet zeker of Biden daadwerkelijk zou terugtreden als presidentskandidaat, dus moesten we het zo formuleren dat het beide kanten op kon gaan”, lacht Van Leeuwen.
“Het was maar een grapje”
Vier verdedigingslinies
De insteek van het boek is dus om een antwoord te formuleren op hoe mensen zich verdedigen tegen de beschuldiging dat hun woorden ‘fout’ zijn. Van Leeuwen viel op hoe vanzelfsprekend zulke strategieën zijn. “Mijn kinderen bijvoorbeeld: ik overhoorde eens dat de een iets onaardigs tegen de ander zei. Toen ik daar iets van zei, was de reactie ‘het was maar een grapje’. Zelfs kleine kinderen maken dus al gebruik van dit soort strategieën.”
Mensen verdedigen zich op veel manieren, maar de neerlandici brachten daar een systeem in aan. Uit het onderzoek voor hun eerdere artikelen, concludeerden Boogaart, Jansen en Van Leeuwen dat alle strategieën vallen onder de vier klassieke verdedigingslinies van de Griekse filosoof Hermagoras van Temnos:
Linie 1: Ik heb het niet gedaan
Linie 2: Ik heb iets anders gedaan dan waarvan ik word beschuldigd
Linie 3: Er zijn verzachtende omstandigheden
Linie 4: De procedure is niet correct uitgevoerd
“Als je met die kennis om je heen kijkt, zie je overal voorbeelden. Gaandeweg merkten wij dat deze vierdeling sluitend is. Zo kwamen we tot steeds meer concrete strategieën. Als je dan die strategieën hebt, dan kun je ook gericht gaan zoeken naar voorbeelden”, vertelt Van Leeuwen. “Zo ontstond er een wisselwerking tussen theorie en praktijkvoorbeelden tijdens het verzamelen van materiaal voor dit boek”.
Tijdens het schrijven was ontspannen tv-kijken er niet bij, zegt Van Leeuwen. Elk voorbeeld vroeg om een aantekening. Nu het boek er eindelijk ligt, is die constante verzamelreflex wat afgezwakt, maar nog steeds: “Als er ergens discussie over is, dan kunnen wij ons verlekkeren over de ontvouwing van de gebeurtenissen en welke verdedigingsstrategie gebruikt gaat worden”. Soms is het ook voorspelbaar wat er gaat komen, vooral wanneer een politicus een herkenbare stijl heeft die bij een bepaald type verdediging past. “Neem Trump, die de zwarte piet vaak bij de media neerlegt. Dan kun je wel voorspellen dat er een linie vier in het spel is”.
“Soms heb je toch de indruk dat iets wringt, dat iemand probeert recht te praten wat krom is”
De toepasbaarheid van geesteswetenschappen
“Voor alle verdedigingsstrategieën geldt dat ze soms volkomen redelijk zijn”, zegt Van Leeuwen. “Maar vaak zijn ze dat niet. Dan heb je toch de indruk dat er iets wringt, dat iemand probeert recht te praten wat krom is”. Met het boek willen de auteurs instrumenten aanreiken waarmee je een verdediging dus kunt evalueren. “Niet alleen door te laten zien wat er aan een verdediging schort, maar welke kritische vragen je kunt stellen als iemand zich op een bepaalde manier verdedigt. Onze hoop is handvatten te bieden voor het kritisch beoordelen van maatschappelijke discussies”.
Met het boek hoopt Van Leeuwen ook de waarde van taalwetenschappelijk onderzoek zichtbaar te maken voor een breder publiek. “In deze tijden waarin geesteswetenschappelijk onderzoek het niet gemakkelijk heeft, willen we de toepasbaarheid van geesteswetenschappen onder de aandacht brengen”.