Op social media zie je ze regelmatig voorbij komen: filmpjes van mensen met dementie die nauwelijks meer kunnen spreken maar ineens voluit meezingen met een zanger(es) die een oud lied ten gehore brengt. Een ontroerend beeld waar meer achter schuilt: muziektherapie wint aan populariteit en dat is niet zonder reden. “Mensen herkennen muziek en voor mensen met dementie geeft herkenning heel veel rust.“
“Een prachtig voorbeeld vind ik het verhaal van iemand die door zijn afasie moeite had met praten en ontzettend graag liefde wilde uiten naar zijn partner. Uiteindelijk is het gelukt om door middel van muziek samen met een muziektherapeut het zinnetje ‘ik hou van jou’ tegen zijn partner te kunnen zeggen”, vertelt Susan van Hooren, hoogleraar klinische psychologie en vaktherapie aan de Open Universiteit.
Van Hooren doet onder andere onderzoek naar muziektherapie bij mensen met dementie. Iets wat hard nodig is omdat dementie een van de grootste uitdagingen is voor de volksgezondheid in Nederland. In ons land zijn er namelijk meer dan 280.000 mensen met dementie en door de vergrijzing is de kans groot dat dit aantal in 2040 is verdubbeld.
Progressieve ziekte
Dementie is een verzamelnaam voor verschillende ziekten van de hersenen, waarbij belangrijke functies zoals geheugen, taal, plannen, logisch denken en herkennen van mensen of dingen steeds slechter werken. Deze functies, die samen ‘cognitieve functies’ worden genoemd, zijn nodig om goed te kunnen nadenken en dagelijkse dingen te doen. Mensen met dementie krijgen daardoor steeds meer moeite met gewone handelingen maar ook hun gedrag en stemming kunnen veranderen. Hierdoor hebben ze uiteindelijk veel hulp nodig. Ook is dementie een progressieve ziekte, wat betekent dat de ziekte zich blijft ontwikkelen en genezing niet mogelijk is.
Traditionele behandelingen van deze ziekte richten zich vaak op medicatie om symptomen te beheersen, maar deze benaderingen hebben beperkingen en kunnen bijwerkingen veroorzaken. Daarom groeit de interesse in behandelingen zonder medicijnen, zoals muziektherapie. Deze therapie gebruikt muziek om mensen te helpen zich beter te voelen, sociale contacten te versterken en het denkvermogen te ondersteunen. Denk hierbij dus aan het kunnen uitspreken van bepaalde zinnen waar dat eerder niet mogelijk was maar ook aan het verminderen van angstige of depressieve gevoelens.
Praktische inzet
Muziektherapie is te onderscheiden in twee vormen: actief en receptief. Bij actieve muziektherapie maken de muziektherapeut en de patiënt samen muziek met instrumenten en door te zingen. Bij de receptieve vorm staat het luisteren naar de muziek centraal. De sessies bij deze laatste vorm worden ook wel ‘luisterinterventies’ genoemd.
Welke vorm er gekozen wordt is erg afhankelijk van het stadium waarin iemand met dementie zich bevindt en met welke problemen iemand kampt. Zo blijkt uit onderzoek bijvoorbeeld dat de actieve vorm onder andere effectief is tegen rusteloos gedrag zoals friemelen of herhaaldelijk opstaan en de receptieve variant beter werkt bij hyperactief gedrag zoals doelloos rondlopen of roepen. Maar er is nog veel meer gedrag waar aan gewerkt kan worden. Van Hooren: “Dat is juist het mooie van muziek. Je hoeft niet over het probleem te praten maar je gaat gewoon aan de slag.”
De twee vormen kunnen los van elkaar werken maar elkaar ook aanvullen. Merle Nienhaus is muziektherapeute bij zorgorganisatie ZorgAccent en volgt een master in muziektherapie aan het ArtEz Conservatorium. In een ideale wereld zou zij dagelijks sessies aanbieden, maar zoals ze zelf zegt: “Dat is natuurlijk gewoon niet mogelijk met het zorgsysteem. Vaak ben ik één keer per week op locatie voor de therapie en voor de rest van de dagen kijk ik wat nog meer ingezet kan worden. Bijvoorbeeld een afspeellijst met gepersonaliseerde muziek of een koor van vrijwilligers dat komt zingen. Op deze manier kan het effect doorwerken, kan men blijven werken aan het behandeldoel en kunnen de mensen ook samen aan de gang, bijvoorbeeld in een huiskamer. Dit alles zonder dat ik aanwezig hoef te zijn.”
Persoonlijke achtergrond
Naast het stadium waar een patiënt zich in bevindt en de hulpvraag, speelt ook iemands muzikale achtergrond en persoonlijke voorkeuren een grote rol. Van Hooren vertelt: “Uit onderzoek weten we dat de aansluiting van een muziekvoorkeur bij een luisterinterventie ontzettend belangrijk is. Iemand gaat hier niet actief met de muziek aan de slag maar luistert er samen met een verzorgende naar. Er moet dan wel goed gekeken worden welke muziek past bij de persoon en bijvoorbeeld een passende playlist worden samengesteld.”
“Herkenbare muziek geeft een gevoel van veiligheid, dat zie je meteen.”
– Merle Nienhaus, muziektherapeute bij ZorgAccent
Ook Nienhaus ziet dit terug in de praktijk: “Wanneer ik muziektherapie wil inzetten vind ik het wel belangrijk dat muziek eerder een rol heeft gespeeld in het leven van iemand. Dat iemand vroeger graag muziek heeft geluisterd, een instrument heeft bespeeld of bijvoorbeeld gezongen heeft in een koor. Op deze manier zit er bij iemand een bepaald gevoel bij en kun je daar ook echt iets mee doen.”
De effecten van een passende sessie ziet Nienhaus direct terug in de praktijk: “Mensen herkennen muziek en voor mensen met dementie geeft herkenning heel veel rust. Het geeft een vorm van veiligheid en deze effecten zie je meteen, dat maakt het werken als muziektherapeute ontzettend mooi.”
Hersenmechanismen
Niet alleen Nienhaus ziet deze effecten terug, in verschillende studies worden deze effecten dus ook besproken. Er is echter nog weinig bekend over hoe deze therapie nou precies werkt in de hersenen. Van Hooren: “De meeste onderzoeken zijn op dit moment gericht op de effecten. Onderzoek naar de betrokken hersenmechanismen staat op dit moment echt in de kinderschoenen. Al weten we wel dat muziek door zijn structuur bijvoorbeeld als een interne drive kan zijn om iemand te laten bewegen en dat dit ook terug te verklaren is via een bepaald hersenmechanisme in de kleine hersenen. Dat zie je ook terug in onderzoek naar bijvoorbeeld de ziekte van Parkinson. Daarnaast activeert muziek delen in de hersenen zoals opgeslagen herinneringen”
De effecten zijn dus zichtbaar positief en in Nederland staat het inzetten van muziektherapie in de zorg al goed op de kaart. Er is echter nog genoeg winst te behalen. Het wetenschappelijke bewijs is er, maar is nog te weinig. Nienhaus: “Er is al veel gedaan. Laatst is er nog een hele goede Cochrane-review uitgekomen waarin weer mooie resultaten te zien zijn. Maar alsnog merk ik dat het bewijsniveau laag is. Er is bewijs maar dat kan altijd nog beter. Bijvoorbeeld nog meer onderzoek naar wat er nou echt gebeurt in de hersenen.”
“Door middel van erkend onderzoek kan muziektherapie steeds breder worden ingezet. Dat is een mooie stap vooruit.”
– Susan van Hooren, Hoogleraar klinische psychologie en vaktherapie
Ook zijn de onderzoeken op dit moment voornamelijk gericht op wat er in het moment gebeurt, over de lange-termijn is weinig bekend. Het is ook lastig om dat te onderzoeken, zegt van Hooren. “In ons onderzoek hebben we drie weken later gemeten. Daar zagen we nog steeds positief effect op het verminderen van rusteloos gedrag. Je wil na afloop natuurlijk altijd blijven doormeten en ik denk dat er nog meer onderzoek naar gedaan moet worden, maar je hebt ook te maken met een kwetsbare groep mensen. Daar komt ook een ethisch perspectief bij kijken.”
Meer bekendheid
Daarnaast moet er rekening worden gehouden met het feit dat dementie een ziekte is waarbij mensen steeds verder aftakelen. De korte termijn effecten zijn daardoor misschien wel belangrijker dan die op de lange termijn. Van Hooren: “Iemand wordt niet meer beter en zal blijven veranderen. Een bepaalde mate van opvolging en herhaling van therapie zal in de praktijk altijd van belang blijven.”
Ook in de zorg zelf is de bekendheid van de muziektherapie nog niet altijd waar het zijn moet. Nienhaus vertelt dat ze in verzorgingshuizen nog regelmatig moet vertellen wat haar werk nu precies inhoudt naast het enkel zingen van liedjes. Ook van Hooren komt dit tegen: “Er is best veel onbekendheid. Niet iedereen weet dit. Dat dit kan en wat het kan opleveren. Daarom ben ik ook wel trots dat ons onderzoek is erkend en dat het dus erkend effectief is. Zo kan muziektherapie steeds breder worden ingezet. Dat is een mooie stap vooruit.”