Koppen in voetbal lijkt onschuldig, maar wetenschappers slaan alarm: het richt blijvende hersenschade aan. Ondanks groeiend bewijs, lijken veel voetballers de gevaren niet te kennen en aan talkshowtafels wordt dit onderwerp vooral weg gelachen door oud-voetballers. Maar het is juist belangrijk om over te praten: “Een voetballer heeft gemiddeld 3,5 keer zoveel kans op dementie dan een niet-voetballer’’
Op 24 augustus 1985 scoorde Wouter Holverda in de 59ste minuut tegen PSV een prachtige kopbal van de rand van het zestienmetergebied, waarmee hij de stand op 1-1 bracht. Later zou hij echter spijt krijgen van onder andere deze kopbal: ‘’Had ik de gevolgen geweten, dan was ik nooit gaan voetballen,” zei hij vlak voor zijn dood.
Koppen is niet meer weg te denken uit het voetbal, volwassen voetballers koppen hedendaags de bal ongeveer tussen de zes en twaalf keer per wedstrijd. Toch was er een tijd in het voetbal vóór het koppen. Lang geleden, in de 19e eeuw, waren de ballen te zwaar en niet gestroomlijnd genoeg om ermee te koppen. Toen het spel zich verder ontwikkelde werd aan het begin van de 20e eeuw koppen ook steeds meer een onderdeel van het voetbal, toch werd het vaak nog als iets risicovols gezien omdat men nog niet de juiste techniek voor het koppen had uitgevonden. Toen deze gevonden werd en steeds meer voetballers dit beheerste werd koppen een essentieel onderdeel van voetbal.
Hoewel koppen dus al meer dan honderd jaar onderdeel is van het spel, komen er steeds meer geluiden tégen het koppen. Dit komt doordat steeds meer onderzoek erop wijst dat koppen slecht is voor de hersenen. “Een voetballer heeft gemiddeld 3,5 keer zoveel kans op dementie dan een niet-voetballer’’, aldus Anton Slotboom, die een boek schreef over de gevaren van koppen. “Voor centrale verdedigers ligt die kans nog wel wat hoger, daar is de kans 5 keer zo groot.’’
Anton Slotboom heeft een boek geschreven over deze serieuze gevaren die koppen met zich meebrengt, de titel verwijst naar een uitspraak van Wouter Holverda: “Mijn hoofd doet gek.” Wouter Holverda, oud-spits van Sparta en Fortuna Sittard, overleed in 2021 op 63e jarige leeftijd aan de gevolgen van dementie. Meteen na zijn dood zijn de hersenen van Wouter onderzocht door wetenschappers van het Amsterdam UMC.
In zijn hersenen werd de aandoening chronische traumatisch encefalopathie (CTE) gevonden. Dit is een hersenaandoening die door veel klappen op het hoofd wordt opgelopen. Het komt vooral voor bij boksers of American Football spelers. Hierdoor werd al snel de link gelegd met de vele ballen die Wouter in zijn carrière heeft gekopt. “Wetenschappers kunnen met grote waarschijnlijkheid zeggen dat de schade aan zijn hersenen komt door het koppen,” aldus Slotboom.
Het verhaal van Holverda staat niet op zichzelf. In recent onderzoek zijn veertien gevallen van voormalige profvoetballers onderzocht die overleden met CTE. Opvallend was dat bij zes van deze spelers geen enkele hersenschudding was geregistreerd. Dit betekent dat hun schade volledig lijkt toe te kunnen worden geschreven aan herhaalde kopballen. Uit hersenonderzoek bleek dat vooral het eiwit ‘p-tau’ zich ophoopt rondom bloedvaten in de hersenen nadat iemand veel heeft gekopt, wat leidt tot ontstekingen, afsterven van zenuwcellen en uiteindelijk dementie.
Als voetballers een bal koppen en dit doet geen pijn, zullen ze vaak denken dat ze goed hebben gekopt, dat er niks aan de hand is. “Maar dat is niet waar” vertelt Slotboom “Je hersenen zweven in je schedel in een vloeistof, bij elke bal tegen je hoofd wordt dit een beetje door elkaar geschud.”
Suzan van Amerongen heeft onderzoek gedaan naar de hersenen van Wouter Holverda en is neuroloog aan het UMC in Amsterdam, zij vult aan: “In je hoofd zitten lange zenuwen en door de klap kan er rek ontstaan in deze zenuwen, dit is blijvende schade en kan bijvoorbeeld zorgen voor te veel eiwitophoping in de hersenen.” Het maakt dus niet uit hoe je kopt of met welk deel van je hoofd je kopt, het richt altijd schade aan, ook al doet het direct na het koppen geen pijn, “Er is geen goede manier van koppen.”
Tientallen jaren later, nadat voetballers al lang gestopt zijn met voetballen, kan deze schade gevolgen hebben. CTE begint zich dan te ontwikkelen, dit begint met symptomen als gedragsproblemen of moeite met denken en kan zich dus uit eindelijk ontwikkelen tot dementie en dus de dood.
Hoeveel schade één kopbal precies aanricht weten wetenschappers nog niet exact. Maar uit een studie onder 37 amateurspelers bleek dat wie jaarlijks meer dan 885 keer kopt, meetbare schade oploopt in de hersenen. Spelers die boven de 1800 kopballen per jaar zaten, scoorden significant slechter op geheugentests. De schade was zichtbaar via speciale MRI-scans en stond los van hersenschuddingen. Het ging dus puur om herhaalde ‘subconcussieve’ impact, oftewel koppen. “Vergelijk het met roken,” zegt Slotboom. “We weten niet precies hoeveel sigaretten je moet roken om longkanker te krijgen, maar we weten wél dat het risico toeneemt. Zo werkt dat ook met koppen.”
“De uren na een kopbal werkt je geheugen zo’n 60% slechter”
Anton Slotboom
Of koppen ook slecht is voor amateurvoetballers is lastig te zeggen, “Het is vooral een ziekte die mensen oplopen door de mate van impact en amateurvoetballers koppen niet zoveel als professionals”, vertelt van Amerongen. “Het verschil in risico weet de wetenschap ook niet precies.” Maar dat koppen zelf slecht is weten wetenschappers wel zeker.
“De uren na een kopbal werkt je geheugen zo’n 60% slechter”, legt Slotboom uit. “Dit herstelt dan wel weer, maar dat geeft aan hoe slecht koppen eigenlijk voor je is.” Het verschil tussen amateurvoetbal en profvoetbal is dat in het amateurvoetbal vaak niet elke dag gekopt wordt. De rust die de hersenen dan krijgen is goed voor ze en kan de kans op uiteindelijke dementie verlagen.
In België is koppen voor kinderen onder de 9 jaar verboden, de KNVB zou deze maatregelen moeten overnemen, volgens Slotboom. “Het lastige is wel dat je hersenen zich eigenlijk door ontwikkelen tot je 25ste, je zou eigenlijk koppen moeten verbieden tot die leeftijd maar dat is erg lastig.” Van Amerongen vindt ook dat koppen voor kinderen verboden zou moeten worden, maar koppen geheel uit het voetbal halen zal een moeilijk verhaal worden. “Ze zouden moeten beginnen met het verbieden van koppen bij een uittrap van de keeper, deze ballen komen het hardst aan en richten dus de meeste schade aan.”
Maatregelen nemen kost veel tijd en veel voetballers zullen het niet eens zijn met de maatregelen mochten deze er ooit komen. Daarom zou er nu, om te beginnen, een stuk meer bewustwording moeten worden gecreëerd over de gevaren van koppen. “In American Football is het gewoon algemeen bekend, als je met die sport begint worden je deze gevaren verteld,” aldus Slotboom. “In het voetbal wordt er maar zelden over gepraat en het wordt al helemaal niet tegen de grote talenten verteld.”
Volgens Slotboom zullen de bonden uiteindelijk wel met maatregelen moeten komen en anders zullen spelers zelf actie moeten ondernemen. De aandacht voor de ontwikkeling van CTE in het voetbal wordt de laatste jaren steeds groter, dus zal ook de roep om maatregelen meer toenemen. “Er was ook een tijd in het voetbal vóór het koppen en het kan best zijn dat we uiteindelijk weer terugkeren naar die tijd.”