Politici in de populistisch rechtse hoek (denk aan Forum voor Democratie en de PVV) beroepen zich al langere tijd op het belang van christelijke waarden en gebruiken christelijke taal in hun speeches. Waarom gebruiken deze politici dit soort taal? En belangrijker nog: waarom winnen deze partijen stemmen in christelijke gemeenschappen?

Het zijn de Algemene Politieke Beschouwingen van 2016. PVV-leider Geert Wilders houdt een verhaal over de islamisering van de Nederlandse maatschappij en benadrukt het belang van christelijke waarden in de samenleving. Kees van der Staaij (SGP) meldt zich bij de interruptiemicrofoon: “Wat zijn nou een aantal christelijke waarden waar we voor moeten staan?” Het antwoord: “Een van die christelijke waarden is dat we opkomen voor ons eigen volk, dat is de beste.” Een luid gelach volgt in de gehele Kamer.

Wilders staat niet alleen in zijn gebruik van christelijke waarden. Thierry Baudet heeft al vaak te kennen gegeven dat hij een bewonderaar is van het christendom. Hierbij spaart hij christelijke partijen in de Kamer zoals de ChristenUnie niet. Het christendom van de ChristenUnie zou een ‘zwak christendom’ zijn.

Opportunisme en culturele identiteit
Dr. Marietta van der Tol (University of Oxford) doet onderzoek naar de relatie tussen religie en politiek. Zij ziet twee redenen waarom rechts populisten zich zo nadrukkelijk beroepen op het christendom. Aan de ene kant is het een politieke tactiek. Er zijn veel stemmen te halen bij christelijke gemeenschappen. “Niet zozeer meer in Nederland, dat zie je aan de afgenomen steun voor bijvoorbeeld Forum voor Democratie, maar in Amerika is rechts populisme echt afhankelijk van de christelijke aanhang. Dat is echt politiek opportunisme.”

Ten tweede staan zij vaak voor een joods-christelijke maatschappij. De ‘ander’ is dan vooral de moslim en de migrant. “Om te kunnen zeggen dat je een christelijke maatschappij vertegenwoordigt, moet je wel iets doen met die christelijke cultuur en taal, maar je ziet dat die taal heel seculier wordt gebruikt.” Politici gebruiken de christelijke taal dus vooral om een identiteit neer te zetten tegenover de moslimmigrant. “Er is sprake van een seculier christendom in deze populistische politieke bewegingen.”

Volgens religiewetenschapper Ernst Van den Hemel, werkzaam aan het Meertens Instituut, ligt de oorzaak vooral bij het begrip ‘joods-christelijke maatschappij’.  Pim Fortuyn constateerde namelijk dat ontkerkelijking een gat slaat in onze maatschappelijke cohesie. Volgens Fortuyn hebben we een begrip nodig van religieuze cultuur om onze identiteit vorm te geven. “Christelijke waarden worden gebruikt als een culturele identiteit, een thuisgevoel dat bedreigd wordt door verschillende redenen, zoals migratie of linkse ‘elites’ die ons uitleveren aan globalisering”, stelt Van den Hemel.

Nieuwe religie
Van den Hemel ziet daarnaast in de aanslagen van 11 september een belangrijke oorzaak voor de opkomst van christelijke taal bij (populistisch) rechtse partijen. Na die aanslagen presenteerden Jan Peter Balkenende en ook President Bush het christendom als kern van het westen. Zo wilde Balkenende in 2003 verwijzingen naar het christendom in de Europese grondwet laten opnemen. Van den Hemel: “Sindsdien hebben vele politici, bijvoorbeeld Rutte, maar ook Fortuyn, Wilders en Baudet allemaal op hun eigen manier claims gemaakt over religie. Er was aan de ene kant ontkerkelijking, maar aan de andere kant dus een opkomst van een nieuw, vaag religiebegrip.”

Opvallend genoeg bleek dit nieuwe religiebegrip ook erg populair in traditioneel christelijke gemeenten. Dat wordt duidelijk als we een blik werpen op het stemgedrag van de kiezer in de gemeente Urk tijdens de Tweede Kamer verkiezingen van 2021. De SGP (54.46%) is hier zoals gewoonlijk het grootst geworden. Op plek twee en drie staan de PVV (13.79%) en FVD (9.55%), nog ruim boven de ChristenUnie en het CDA. Bij sommige christelijke kiezers lijkt het ‘seculier christelijk’ verhaal van populistisch rechtse partijen dus beter aan te slaan dan het verhaal van een ‘traditioneel christelijke’ partij.

Verschillende verkiezingsprogramma’s 
Dit is opvallend omdat de partijprogramma’s van de populistische partijen helemaal niet zo christelijk zijn als hun taal in eerste instantie doet vermoeden. In een onderzoek van de Universiteit van Amsterdam (UvA) zijn de verkiezingsprogramma’s van diezelfde verkiezingen van FVD, PVV en JA21 vergeleken met de programma’s van christelijke partijen.

De conclusie was duidelijk: “Concluderend kunnen we zeggen dat een kiezer die overweegt op een van de drie rechts-populistische partijen te stemmen, wel degelijk een ander denkkader instapt als het gaat om vrijheid van religie.” Zo is de PVV dusdanig stevig in het inperken van publieke religieuze vrijheden om de islam tegen te houden, dat dat ook rechtstreeks tegen het belang van christenen is. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het inperken van religieus onderwijs. Ook op medisch-ethisch gebied zijn er totaal andere denkrichtingen.

Thuisgevoel
Waarom stemmen sommige belijdende christenen dan toch op deze partijen als het inhoudelijk niet altijd in eigen belang is?  Een mogelijk antwoord op die vraag ligt ook weer in dat thuisgevoel waar Van den Hemel over sprak. De populistisch rechtse partijen die zich over het christendom uitspreken laten bewust een beetje in het midden wat dat thuisgevoel precies is. Je kunt er verschillende kanten mee op.

Hierdoor is er ruimte voor een hele diverse groep en heel breed scala aan thuisgevoelens.  Wat het krachtig maakt, is het thuisgevoel dat bedreigd wordt en het moeten strijden voor wat ons bindt. Je kunt hierdoor altijd denken: ‘hij bedoelt het zoals het bij mij past’. Het is volgens Van den Hemel dan ook een dunne ideologie: “’Als je een middelvinger naar de elite en moslims opsteekt, stem dan op mij’, dat is klaarblijkelijk een succesformule geweest voor een divers aantal groepen.”

Van der Tol denkt dat het te maken heeft met onvrede over secularisatie. “De populistische partijen spreken zich uit tegen een linkse elite, die door de Biblebelt ook als grote boosdoener gezien wordt. De steun voor de populistische partijen zal ook daar ook wel mee te maken. Hun sterke verwoording kwam misschien wel het dichtst bij het gevoel van mensen die gefrustreerd zijn over de secularisatie.” De traditioneel christelijke partijen spreken zich hier minder sterk over uit.

Mafkezen
Maar waarom is die frustratie over secularisatie dan zo groot? Tegenwoordig beschouwen we religie vooral als iets privés. Maar dit is lang niet zo geweest. Volgens Van den Hemel vergeet seculier Nederland wel eens dat religie generaties lang meer was en is dan een individueel geloof. Religie is heel lang ervaren als ‘volksaard’ die in alle Nederlanders geworteld zit. Dit is nu minder, maar het idee leeft dus nog altijd bij veel Nederlanders. “Ik vind dat belangrijk om te onderstrepen omdat men iets te vaak de populistische bewegingen afschildert als mafkezen die zomaar wat zeggen.”

Van den Hemel vindt dan ook dat opportunisme niet de enige verklaring is: “Waarom is het dan opportuun? Waarom komt men met religie als culturele identiteit en niet met bijvoorbeeld Thorbecke of feminisme? Dat is omdat religie ook een cultureel thuisgevoel kan zijn en dat was het ook heel lang in Nederland.” Van alle dingen die de maatschappij had kunnen verbinden, lijken populistisch rechtse partijen én hun aanhang dus de voorkeur te geven aan die religieuze culturele identiteit.

Capitoolbestorming
In het buitenland wordt de christelijke taal nog veel meer gebruikt en trekt het ook een veel grotere aanhang. Poetin gebruikt religie om de oorlog in Oekraïne te vergoelijken en in Hongarije wordt het christendom gebruikt om het nationalisme van Victor Orban vorm te geven. Ook bij de Capitoolbestorming in Verenigde Staten in 2021 liepen mensen rond met vlaggen met christelijke boodschappen erop of een afbeelding van Jezus, wat bij andere christenen weer tot onbegrip leidde.

De groep die door geloof en populisme te combineren een maatschappelijke dreiging vormt is relatief klein, maar ze weten wel een grote invloed uit te oefenen. “Hun sociale media accounts zijn zeer succesvol in het aanspreken van een breder scala aan onvrede”, zegt van den Hemel. “Emotiegerichte politiek is in de 21^e eeuw iets waar veel mensen vatbaar voor zijn.”

Nederlanders blijken toch minder vatbaar voor deze politiek. FVD was even de grootste, maar bij de laatste verkiezingen zijn ze nagenoeg geminimaliseerd. De BBB is het grootst geworden en die partij heeft  op een paar overeenkomstige standpunten met de SGP na geen christelijke grondslag. Van der Tol stelt dan ook: “We zijn een land van koopmannen en dominees, maar we zijn in de eerste plaats voor de koopmannen, en daarna pas de dominees.”