Sinds het begin van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne klinkt er dreigende taal vanaf de Russische kant om over te gaan tot de inzet van kernwapens. Dat Poetin het niet bij beeldspraak houdt werd afgelopen februari duidelijk met de opschorting van het START-verdrag. Volgens experts wordt het conflict met Rusland hierdoor onheilspellender. “We weten niets zeker, dat maakt het zo gevaarlijk.”

Afgelopen februari markeerde het éénjarig bestaan van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne. Een paar dagen voor dit jubileum verkilden de verhoudingen verder. Poetin sprak op 21 februari het Russische parlement toe en verkondigde de opschorting van het laatste bilaterale-nucleaire verdrag. De Strategic Arms Reduction Treaty, alom bekend onder het acroniem START, is het enige overgebleven formele akkoord tussen de Verenigde Staten en Rusland dat het kernwapenarsenaal van beide grootmachten moet controleren.

Vooralsnog is dit echter een juridische kwestie, stelt Niels van Willigen, hoofddocent internationale betrekkingen aan de Universiteit Leiden. “Rusland is in principe nog steeds lid alleen voeren ze het verdrag voorlopig niet uit. Dat betekent in de praktijk dat ze geen nucleaire inspecties op het grondgebied toestaan. In 2026 moet het verdrag worden vernieuwd. Als dat niet lukt is het echt einde verhaal.”

Reële dreiging
2026 klinkt ver weg, desalniettemin moeten we de opschorting van START volgens Van Willigen nu al serieus nemen. “Het is meer dan een symbolische zet. Die inspecties worden in de praktijk niet meer toegelaten. Bovendien is het een onderdeel van het bredere conflict rondom Oekraïne en de dreiging met kernwapens die Poetin sinds 2022 regelmatig heeft geuit.”

Volgens Tom Sauer, hoogleraar Internationale Politiek aan de Universiteit Antwerpen, is de opschorting van het START-verdrag zowel een symbolische zet als een reële dreiging. “Rusland wil het signaal geven dat de oorlog over vitale belangen gaat, en de rest daaraan allemaal ondergeschikt is. Als puntje bij paaltje komt en de twee partijen zich niet meer houden aan de afspraken van START, gaat het verder dan symbolisch. Op dat moment kunnen we in de praktijk opnieuw in een nucleaire wapenwedloop terechtkomen, waarbij er geen enkele afspraak meer is om die aantallen te limiteren en controles uit te voeren.”

Eerder faalden andere kernwapenverdragen stand te houden, zoals het Anti-Ballistic Missile (ABM) verdrag, welke in 2002 de das om was gedaan door de Verenigde Staten. In 2019 schortte Trump het belangrijke Intermediate-Range Nuclear Forces (INF)-verdrag op. Maar ook aan Russische kant zijn sporen te vinden van divergentie. Bijvoorbeeld bij het CFE-Verdrag: Treaty on Conventional Armed Forces in Europe. “In dat laatste geval heeft Rusland het verdrag ook eerst opgeschort en zich nadien volledig teruggetrokken. Dat kan opnieuw gebeuren”, stelt Sauer.

Gefaalde afschrikking 
Het is dus voor het eerst sinds de jaren zestig dat er een reële dreiging van nucleaire anarchie bestaat. Het wereldwijde kernwapenarsenaal is dan ook een erfenis is uit de tijd van de Koude Oorlog. “De supermachten hebben elk 6000 kernwapens, waarvan 1500 strategische wapens die op scherp staan om ingezet te worden. Met die wapenaantallen kun je de wereld verschillende keren vernietigen”, stelt Sauer.

Het NAVO-arsenaal van 6000 kernwapens heeft Rusland er niet van weerhouden om Oekraïne binnen te vallen. Sauer beaamt dat de substantiële aantallen kernwapens weinig verschil maken als het op wederzijdse afschrikking aankomt.“Wat we vandaag zien is dat Rusland als kernwapenstaat, Oekraïne – een niet-kernwapenstaat – heeft aangevallen. Dat is heel laf en onverantwoordelijk. Bovendien heeft Rusland impliciet en expliciet gedreigd met de inzet van die kernwapens.”

Uit de praktijk blijkt dus dat kernwapens niet automatisch naar vrede en veiligheid leiden. Toch zijn er nog steeds voorstanders van kernwapens, stelt Sauer. “Zij zullen op hun beurt zeggen dat dit een gelimiteerde oorlog is en dat het juist vanwege die kernwapens niet tot een rechtstreekse oorlog komt tussen Rusland en die NAVO.”

Rode lijn
Volgens de hoogleraar ligt een deel van het probleem juist in het instituut van de NAVO en de tweeledige blokvorming die dit teweegbrengt. De historische kiem hiervan ligt in de jaren negentig met het einde van de Koude Oorlog, stelt Sauer. “Rusland had het moeilijk om te zien hoe de NAVO bleef voortbestaan terwijl het Warschaupact ineenstortte. De NAVO is sindsdien ook uitgebreid richting het oosten, terwijl er beloofd was om dit niet te doen.”

Op de NAVO-top van Boekarest in 2008 waarschuwde Poetin al voor sancties. Voormalig secretaris-generaal van de NAVO Jaap de Hoop Scheffer stelde in 2018 dat de Boekarest-top een breekpunt vormde in de relatie tussen Rusland en het Westen, omdat de NAVO destijds deur openzette voor Georgië en Oekraïne: “Het is niet zo verwonderlijk dat Poetin daar een rode lijn trok.” In 2014 blijkt Poetin een man van zijn woord te zijn met de inval van de Krim.

Escalerende spanning 
Onlangs heeft de NAVO de rode lijn van Poetin opnieuw geschonden. In april is de NAVO uitgebreid met de formele toetreding van Finland en er staan nog meer landen aan de poort te kloppen. Volgens Van Willigen ligt het gevaar van een escalatie-spiraal op de loer. “Rusland heeft aangegeven dat ze de grens met Finland verder willen bewapenen, dat is natuurlijk een directe reactie op de uitbreiding van de NAVO. De uitbreiding van de NAVO was op zijn beurt een directe reactie op de Russische invasie van Oekraïne.”

Volgens Van Willigen is het een spel van actie en reactie waarbij de veiligheid in zijn geheel telkens verder afneemt: “Als je op een gegeven moment twee partijen hebt die tot op de tanden gewapend tegenover elkaar staan, met daarbij de afwezigheid van verdragen die jarenlang voor enige rust hebben gezorgd, dan zit een ongeluk in een klein hoekje.”

Alternatieve blik
Sauer stelt dat er vanuit het Westen minder met de ‘NAVO-bril’ naar het huidige conflict gekeken moet worden. “Natuurlijk heeft Poetin de grootste fout gemaakt door Oekraïne binnen te vallen, maar het Westen moet zichzelf toch de vraag stellen waarom hij dat gedaan heeft.”

Het antwoord hierop is te vinden in de houding van de NAVO in de jaren negentig en daarna. Hij stelt dat het Westen er niet goed aan heeft gedaan Rusland na de Koude Oorlog buiten de NAVO te houden. “Wij hebben Rusland niet willen integreren in die Euro-Atlantische veiligheidsarchitectuur. Rusland heeft drie keer gevraagd om lid te kunnen worden maar Amerika wilde dat niet.” Sauer stelt dat het na de Koude Oorlog beter was geweest om de NAVO op te doeken en er een collectieve veiligheidsorganisatie van te maken: “In vredestijd heb je geen allianties nodig gericht tegen een externe vijand.”

Sauer behoort met zijn visie op de Rusland-Oekraïne oorlog tot het kamp van de realisten. De oorlog, die dreigt in een impasse, te raken moet volgens Sauer zo snel mogelijk beëindigd worden. Hiervoor zullen beide partijen, dus ook Oekraïne, water bij de wijn moeten doen aan de onderhandelingstafel: een beeld dat voor de gemiddelde Europeaan onaanvaardbaar is. “In de westerse mainstream media overheerst het oorlogsnarratief. Vaak komen dezelfde experts aan het woord die zeggen dat er maar één oplossing is, en dat is om honderd procent achter Oekraïne te gaan staan met wapenleveringen en intelligence. Rusland moet volgens hen compleet worden teruggedreven.” Sauer benadrukt dat dit scenario verre van realistisch is en bovendien veel te gevaarlijk omwille van de aanwezige kernwapens.

Nucleair scenario
In het geval van een slepende oorlog bestaat het scenario dat Poetin besluit tot het gebruik van kernwapens. Het zou een troefkaart zijn om de bovenhand te krijgen. Maar ook een succesvol Oekraïens offensief kan een Russische reactie teweegbrengen. Sauer stelt: “Als Poetin wordt teruggedrongen uit de Donbas, zou hij bijvoorbeeld een klein tactisch kernwapen kunnen laten ontploffen op Oekraïens grondgebied.”

Sauer plaatst kanttekeningen bij de benaming ‘klein’ en ‘tactisch’ kernwapen. “De tactische kernwapens van Rusland zijn groter dan de Hiroshima-bom van 1945. Deze kunnen zes keer zoveel kracht hebben.” Hoe in dit scenario de rest van Europa de impact zal voelen is niet zeker. “We weten van de jaren-80 van Chernobyl dat de radioactieve wolk toen tot hier is gedreven. Het is dus afhankelijk van de grootte van de bom en de windrichting.”

NAVO-reactie
De cruciale vraag is hoe het Westen moet reageren als een dergelijke situatie zich voltrekt. “Er ligt een zwaar taboe op het gebruik van kernwapens. Waarschijnlijk zal de NAVO in reactie geen kernwapen gebruiken. Paradoxaal genoeg zal er gede-escaleerd moeten worden door middel van een grootschalige conventionele aanval. De hoop is dat een verdere nucleaire escalatie wordt tegengehouden”, stelt Van Willigen.

Naast het Derde Wereldoorlog-scenario zijn ook andere reacties mogelijk die minder extreem zijn. “Diplomatieke reacties bijvoorbeeld, of verzwaring van de economische sancties voor zover nog mogelijk.” Van Willigen benadrukt dat het allemaal scenario’s zijn gebaseerd op aannames: “Het zijn geen natuurwetenschappen. We weten het niets zeker en dat maakt het zo gevaarlijk.”

Sauer beaamt dat Poetins onvoorspelbare gedrag tot nu toe een succesfactor is geweest in de oorlog. “Het hoort bij het nucleaire psychologische spelletje. Als je in het conflict te voorspelbaar bent werkt het niet.”