Veel Europeanen zien populisme sinds jaar en dag als negatief verschijnsel. Het Brexit-referendum maakt na drie jaar duidelijk dat de dromen van de Britten niet zijn uitgekomen. Toch moeten we populisme volgens onderzoekers Koen van Bommel en Manuel Hensmans niet demoniseren: “Als je populisme tijdig serieus neemt, is een toxische vorm daarvan te voorkomen.”

 In 2020 publiceren Van Bommel (Vrije Universiteit Amsterdam) en Hensmans (Université Libre de Bruxelles) een onderzoek waaruit blijkt dat populisme een genuanceerder verhaal is dan in de media vaak wordt verteld. Het onderzoek stoelt op het idee dat er zowel een positieve als negatieve vorm van populisme bestaat.

In negatieve zin betekent het dat er politieke vijandbeelden ontstaan. “Het gaat over het creëren van antagonismen en hoe verschillende partijen die normaal gesproken geen vrienden zijn worden verbonden tegenover ‘het grote kwaad’, de ‘elite’.” Aldus Van Bommel. Hij specificeert verder: “De elite is in dat geval Den Haag, Brussel, het World Economic Forum maar ook bedrijven en de media.” De positieve kant van populisme ligt genuanceerder. “Wij proberen aan te tonen dat populisme tijdig serieus moet worden genomen. Als je dat niet doet en het ressentiment te veel laat voortsudderen, dan heb je kans dat het vijandbeeld een toxische vorm krijgt”, stelt Van Bommel.

Detonatie
Volgens Van Bommel en Hensmans is bijvoorbeeld de Brexit een symptoom van deze toxische vorm van populisme. Een te lange onderdrukking van de stem van het volk ligt hieraan ten grondslag. Het gaat vooral om de onderdrukking van ‘passies’ en ‘irrationele’ geluiden. “Het werkt als een soort snelkookpan. Je moet er af en toe lucht uitlaten anders komt het tot een ontploffing”, aldus Van Bommel.

Dat de snelkookpan te lang dicht heeft gezeten is volgens de onderzoekers al decennialang te zien. “In de jaren 90 had je Frits Bolkestein, in het paarse kabinet. Die zwengelde het immigratiedebat aan op een manier waarvan je nu zou zeggen: ‘dat deed hij heel netjes’. Toen werd dat al weggedrukt, je mocht het niet over immigratie hebben of eventuele problemen die daaruit voortkwamen, dan was je direct een ‘racist’. Hetzelfde geldt voor Fortuyn.”

Het voorbeeld van de Brexit staat niet op zichzelf. In Europa zijn tal van populistische bewegingen te zien met een zuur randje. Niet geheel verassend tonen hun politieke programma’s overeenkomsten. “Immigratie bijvoorbeeld, is een van de hottere items op de populistische agenda.” Zegt Van Bommel. “Ik denk niet dat we op dit moment over de piek heen zijn, als je kijkt naar de afgelopen verkiezingsuitslagen.”

Volgens de onderzoekers is de geest uit de fles. Hensmans zegt: “In België was er onlangs een enquête in Le Soir, welke aantoonde dat bijna 70 procent van de Belgen voorkeur geeft aan een meer autoritair regime. Mochten we eenzelfde soort enquête doen in verschillende Europese landen denk ik dat men nog versteld zou staan.”

Makkelijk vijandbeeld
Het karakter van het instituut van de Europese Unie wakkert deze sentimenten verder aan. “Europa werkt nu eigenlijk op een soort emergency politics. In de praktijk vallen belangrijke zaken zoals ecologie, buitenlandpolitiek en oorlog buiten de directe macht van het volk.” Stelt Hensmans. Van Bommel beaamt dit: “Uiteindelijk is de Europese Unie een vrij technocratisch orgaan, het raakt je niet in je ‘gevoel’. Het ‘machtige Brussel’ vormt een gemakkelijk vijandbeeld.”

Volgens de onderzoekers zijn de democratische elementen bovendien schaarser geworden. “Er druipt een enorm cynisme in het politieke speelveld en mensen verliezen de energie om nog mee te doen. Een democratie drijft op de energie van de mensen met het geloof dat het morgen beter zal gaan. Je ziet steeds meer dat we achteruitgaan of stilstaan.”

Adviserende referenda
Volgens de onderzoekers moeten we van deze omstandigheden leren, want populisme is een verschijnsel van alle tijden. Voor een gezonde democratie is dus een positieve vorm van populisme nodig. “Noem het vicious populism, tegenover virtuous populism. De vraag hoe je dat precies doet is natuurlijk de million dollar question”, stelt Van Bommel.  

Hensmans geeft een paar stappen in de goede richting. Hij stelt adviserende referenda voor om burgers zich meer betrokken te laten voelen. Dit moet volgens de onderzoeker wel op een geïnformeerde manier gebeuren. “Dit houdt in dat je het als eerste stap gebruikt, en niet als eindstap, zoals in het geval van de Brexit. Toen is het misbruikt als propagandatool.” Op deze wijze kunnen we toekomstig negatief populisme voor zijn.