Hoe verklaar je zonder kennis van virussen en bacteriën de oorzaak van een ziekte-uitbraak? Historici weten al hoe geleerden in vroegmodern Nederland daarover dachten, maar dankzij nieuw gedigitaliseerde bronnen beginnen we nu ook zicht te krijgen op de beleving van gewone mensen, vertelt promovendus Theo Dekker. ’Tien jaar geleden was dit onderzoek onmogelijk geweest.’

Lambert Rijckxz Lustigh. Zo heet de hoofdpersoon van Dekkers artikel, een boer die in zijn kroniek probeert uit te leggen hoe de runderpest in 1713 uitbrak in het Noord-Hollandse Huizen. Door Lustighs geschriften te analyseren en te vergelijken met de opvattingen van andere kronieken uit dezelfde periode , schreef Dekker een artikel dat hem de Pieter van Foreest student prize opleverde van het EAMHM (European Association for the History of Medicine and Health).

Het artikel over Lustigh en de runderpest vormt deel van het bredere project Chronicling Novelty die als doelstelling heeft te begrijpen hoe gewone mensen in de vroegmoderne tijd in contact kwamen met geleerde ideeën, zoals innovaties in de medische wetenschap, en hoe ze die verwerkten in hun wereldbeeld. Dat het project belang opwekt maakt Dekker duidelijk: ‘Dit soort onderzoek is letterlijk nog nooit eerder gedaan.’

Kronieken
Het vernieuwende karakter van Dekkers onderzoek is vooral te danken aan zijn gebruik van kronieken, terwijl deze bronnen niet altijd belang hebben opgewekt. ‘Kronieken werden vroeger weggezet door professionele historici als subjectief, irrelevant en inaccuraat.’  Desondanks ziet Dekker veel waarde in de teksten: ‘wil je de middenlaag van de samenleving snappen, zijn die kronieken juíst interessant.’ Om het belang van deze bronnen te illustreren neemt hij het voorbeeld van de runderpestuitbraak erbij die hij via Lustighs kroniek heeft bestudeerd. ‘Als je die kronieken er niet bijhaalt, is het net alsof je de coronapandemie gaat onderzoeken door alleen maar te kijken naar wat dokters en politici schreven.’

Maar je kunt historici deze onderwaardering van kronieken niet echt verwijten, legt Dekker uit. ‘Met meer dan vijfhonderd vrijwilligers hebben we al die kronieken getranscribeerd en gedigitaliseerd.’ Die digitalisering konden de historici van vroeger natuurlijk niet bewerkstelligen, maar het is juist wat ervoor zorgt dat dit onderzoek mogelijk is: ‘Doordat we nu op grote schaal die kronieken kunnen vergelijken, kunnen we tot nieuwe inzichten komen.’

Uniek in zijn opvattingen
Dekkers keuze om een artikel te schrijven over de ideeën van Lustigh kwam eigenlijk op terwijl hij al die kronieken zat te vergelijken. “Hij was uniek in zijn opvattingen, waardoor ik me afvroeg waar hij zijn ideeën vandaan kreeg” legt de historicus uit. “Hij probeerde eigenlijk de uitbraak van de runderpest uit te leggen aan de hand van deeltjes, terwijl men in deze tijd nog helemaal geen virussen of bacteriën kende.”

De unieke opvattingen van de achttiende-eeuwse boer vloeiden voort uit het brede palet informatiebronnen die hij opzocht, vertelt Dekker. ‘Lustigh bestudeerde niet alleen de teksten van de medische experts van toen, maar hij ging ook met dorpelingen praten, vroeg de dominee om advies, maakte eigen observaties en raadpleegde de Bijbel.’

Oude en nieuwe ideeën
Dit alles leidde tot een veelzijdige uitleg: ‘Hij geloofde dat God als straf voor de mensheid ziekmakende deeltjes op aarde liet neerkomen die zich vervolgens via water en lucht verspreidden. Als een dier die deeltjes binnenkreeg zou dat de balans van vier humoren verstoren, waardoor het beest ziek werd.’ Het was een verklaring die religieuze elementen combineerde met zowel vroegmoderne medische opvattingen als de humorenleer die nog uit de klassieke oudheid stamt.

Die combinatie van nieuwe en oude ideeën die bij Lustigh te zien is, kwam vaker voor volgens Dekker. ‘Wij denken vaak dat als mensen in het verleden een innovatie zagen of nieuwe kennis opdeden dat ze gelijk het ene gedachtegoed voor het andere verwisselen, maar wat je ziet is dat mensen in de middenlaag van de samenleving zowel oude als nieuwe ideeën in stand hielden.’ Het is dit inzicht wat vooral een breuk vormt met onze gebruikelijke blik op het verleden. ‘Het hele idee dat mensen direct van het ene paradigma naar het andere springen zie je gewoon niet.’