Hoe maak je wetenschap toegankelijk met een podcast? Presentatoren van Onbehaarde Apen Gemma Venhuizen en Hendrik Spiering leggen persoonlijk contact met de luisteraar. Onderzoeker Yael de Haan beaamt: “Zo word je geprikkeld om zelf deel te nemen aan het academisch gesprek.”

In 2018 brak de podcast definitief door in Nederland. Sindsdien schieten ze als paddenstoelen uit de grond. Twee jaar geleden waren er bijna zesduizend Nederlandstalige podcast te vinden en dit is binnen een jaar gestegen met tienduizend nieuwe podcasts. Het aantal luisteraars groeit net zo hard mee. 46 procent van de Nederlanders luistert wel eens naar een podcast wat neerkomt op 6.4 miljoen luisteraars. Sinds kort bestaan er zelfs podcastfestivals en worden er jaarlijks Podcast Awards uitgereikt in Nederland. De podcast lijkt een steeds groter podium te krijgen in de samenleving.

In dezelfde periode kwam de eerste wetenschappelijke publicatie uit die op grote schaal onderzocht hoe podcasts worden gebruikt om wetenschap over te brengen aan het publiek. Uit dit onderzoek blijkt dat verreweg de meeste wetenschapspodcasts werden gepresenteerd door wetenschappers zelf. Deze wetenschappers gebruiken het medium om op een toegankelijke manier het algemene publiek te bereiken, iets wat ze met hun wetenschappelijke publicaties vaak niet kunnen. Als wetenschapspodcast wijkt Onbehaarde Apen af van de norm.

Gemma Venhuizen en Hendrik Spiering hadden hun sporen al verdiend in de traditionele dagbladjournalistiek toen zij ook op deze trein sprongen. Ze hielpen hun werkgever NRC Handelsblad met het maken van de podcast ‘Onbehaarde Apen’, een wetenschapspodcast voor “kleine ontdekkingen, wilde theorieën, wereldschokkende inzichten en alles wat daar tussenin zit.” Ondanks dat Onbehaarde Apen een jonge onderneming is, geniet het elke week van gemiddeld 36.460 trouwe luisteraars en werd het in 2020 genomineerd voor de Tech&Wetenschap Podcast Award.

Belang van de podcast
Wetenschap wordt gezien als een ver-van-mijn-bed-show. Verreweg de meeste mensen krijgen nooit te maken met wetenschappelijke publicaties. Hun beeld van de academische wereld wordt bepaald door de journalistiek. De manier waarop nieuwsmedia wetenschap presenteren aan het publiek is daarom doorslaggevend. De hapklare brokken informatie die lezers en luisteraars daar aantreffen geven antwoorden op vragen als: is wetenschap betrouwbaar, relevant, of zelfs waar?

Lang niet alle podcasts gaan over wetenschap of worden gemaakt door experts. Een podcast kan over alles gaan en door iedereen gemaakt worden. Zo zou je buurman een podcast kunnen opnemen op zijn mobiele telefoon over een gekke ervaring tijdens een diner. Ondanks de huidige diversiteit van podcasts heeft het medium nog veel ruimte om te groeien. De komst van de podcast betekent een enorme verrijking die dankbaar werd omarmd door traditionele media als dagbladen en omroepen. Zo werd ook Onbehaarde Apen dankbaar omarmd door NRC Handelsblad.

Onbehaarde Apen in werking
Elke woensdag brengt Onbehaarde Apen een nieuwe aflevering uit. Hendrik Spiering en Gemma Venhuizen voegen bij elke aflevering een snufje van hun kennis en persoonlijkheid toe. Spiering is een wetenschapsredacteur bij NRC Handelsblad en helpt daarnaast ook bij het maken van de podcast. “Mijn rol is vooral deelnemer. Het is mijn taak om de zaak van andere kanten te belichten zodat de bal blijft rollen.” vertelt hij. Venhuizen is ook redacteur bij NRC Handelsblad en een van de presentatoren van de podcast. Vaak is ze ook de persoon dat geïnterviewd wordt als het onderwerp binnen haar expertise valt. “Onze rollen in de productie variëren met de dag”, zegt ze, “We zijn begonnen met een klein clubje en nu haakt onze hele krantenredactie af en toe aan.”

In de laatste podcastaflevering vroegen ze zich af hoe geld vertaalt in macht. De week daarvoor besproken ze wat de vroege lentebloesem ons kan vertellen over klimaatverandering. “Een keer per jaar hebben we een grote brainstorm sessie waar we met al onze redacteuren bij elkaar komen en gaan praten over droomonderwerpen voor de langere termijn”, legt Venhuizen uit, “maar meestal worden thema’s gekozen naar aanleiding van onderwerpen waar onze journalisten al mee bezig zijn.” De nieuwswaarden van elke aflevering verschillen, maar over het algemeen haakt de podcast aan op het nieuws van de dag. Spiering vertelt: “Ik heb een keer een groot stuk over Vikingen geschreven en toen dachten we: Hé, waarom doen we dat niet in de podcast?”

Dit maakt een podcast uniek
Bij Onbehaarde Apen lijkt het erop dat vooral onderwerpen worden aangesneden die de makers zelf interessant vinden of al onderzoeken. Dit ligt bij een krantenredactie net even iets anders. De podcast is een nieuwe journalistieke stijlvorm die meer tijd en ruimte biedt om diep in een onderwerp te duiken. Ook is het een plek waar persoonlijke verhalen gedeeld worden via het geluid van de stem. “Je koppelt een emotie aan de boodschap door een aarzeling in de stem of juist een enthousiaste versnelling daarvan. Dat kan een krant niet,” constateert Spiering, “Mensen krijgen het gevoel dat ze met een oude bekende in gesprek zijn.”

Anders dan bij een krant, geeft een podcast ook een kijkje achter de schermen van journalistieke producties. Onderzoeker Yael de Haan, gespecialiseerd in Kwaliteitsjournalistiek in Digitale Transitie, bevestigt dat een podcast de nadruk vooral legt op het verhaal achter het onderzoek. “Tijdens een podcastaflevering stel je vragen als: ‘Welke bronnen heeft de journalist gesproken?’ of ‘Waar heeft hij naartoe moeten reizen voor zijn verhaal?’ en ‘Tegen welke dingen liep hij aan?’”, legt de Haan uit. “Je wordt als het ware meegenomen in het proces van een journalistiek onderzoek.”

Onder academici hoor je verontruste geluiden dat nieuwe mediaplatformen mogelijk traditionele media, zoals de krant, zullen overschaduwen. Venhuizen en Spiering delen deze angst niet. “Ik vind het heel mooi dat er een breed aanbod is voor het publiek. De kracht van diverse media is dat je anders over dingen na gaat denken en op die manier ben je nooit uitgeluisterd of uitgelezen,” vertelt Venhuizen opgetogen. Spiering bouwt hierop voort. “Uit onderzoek blijkt dat de journalistieke podcast de krant goed aanvult omdat het een andere dienst verleent. Ze zitten elkaar niet in de weg.” Ook onderzoeker Yael de Haan ziet het medialandschap rijker worden, maar daar schuilt volgens haar een gevaar in: “De mens kan overladen worden door nieuws waardoor ze het liever mijden, zoals het geval was tijdens corona.”

Van begrijpen naar betrokken zijn
Wat zou er gebeuren als iedereen zijn wetenschapskennis haalt uit het beluisteren van podcasts in plaats van het lezen van de krant? Zoals eerder besproken, staan podcasts bekend als een laagdrempelige en persoonlijke manier van kennis overbrengen. Er worden ervaringen gedeeld, anekdotes vertelt en grapjes gemaakt. Wetenschap daarentegen, werd lange tijd onproblematisch gelijkgesteld aan de waarheid. Je zou daarom denken dat een wetenschapspodcast maken een tegenstrijdige bedoening is. Dit denkbeeld staat echter onder druk. Nieuwe online media bieden een alternatieve interpretatie van wetenschap. Onbehaarde Apen introduceert wetenschappelijke vraagstukken door meningen uit verschillende invalshoeken erbij te betrekken en laat zo verschillende lagen zien. Het gaat minder om de waarheid en meer om interpretatie.

Podcasts als toegangspoort naar de wetenschappelijke wereld heeft een waardevolle invloed op de rol van het publiek. Podcasts betrekken het publiek dichter bij de wetenschap. “Terwijl kranten goed zijn in het vergroten van kennis, zijn podcasts er voor om het publiek op een andere manier bij wetenschap te betrekken,” vertelt de Haan, “Podcasts verlenen dus een andere functie aan het publiek. In plaats van alleen te informeren, wordt de luisteraar geprikkeld om deel te nemen aan het academisch gesprek en ontwikkelt zodoende een actieve houding tegenover wetenschap.” Journalistieke podcasts als Onbehaarde Apen doorbreken het stigma van wetenschap als een ver-van-mijn-bed-show en stellen het open ter discussie.

Dit gaat niet zonder slag of stoot. Er wordt steeds meer van luisteraars verlangt om zich bewust te zijn van de snelle overgang van feit naar mening. Bij podcasts is dit vooral een probleem omdat mensen andere dingen tegelijkertijd doen zoals de was ophangen of koken. De toenemende complexiteit kan zorgen voor onduidelijkheid en twijfels over de betrouwbaarheid van het verhaal. Yael de Haan ziet dit fenomeen niet alleen terugkomen in podcasts: “Dit is tegenwoordig een veelvoorkomend probleem. Je ziet het niet alleen terug in andere vormen van journalistiek, maar ook in de politiek.  Het is de kunst om ervoor te zorgen dat je boodschap mensen raakt, dat het dus persoonlijk is, maar dat het tegelijkertijd ook betrouwbaar blijft.” Een balans vinden tussen die twee waarden is cruciaal voor goede journalistiek.