Het conflict in Oekraïne verenigt de Europese Unie. Niet eerder was er zoveel politieke energie en gemeenschapszin voelbaar. Hebben we hier te maken met een definitieve metamorfose of slechts een tijdelijke opleving? Leids universitair hoofddocent in de internationale betrekkingen Niels van Willigen is terughoudend.

Terwijl het wapengekletter voortduurt, wordt er in kranten, aan talkshowtafels en op sociale media driftig gespeculeerd over wat de oorlog tussen Rusland en Oekraïne betekent voor de geopolitieke orde: Het definitieve slothoofdstuk van de Westerse hegemonie, het startsein van een sterker Europa, het einde van de globalisering?

Het zijn grote woorden,  maar we moeten geen overhaaste conclusies trekken, vindt  Niels van Willigen, die aan de Universiteit Leiden  veel onderzoek heeft gedaan naar de buitenlandpolitiek van Europa en de NAVO. “Er wordt zoveel gezegd in de media. Het is soms kort door de bocht; gebaseerd op meningen, wensen of juist angsten. Dat is allemaal prima, maar uiteindelijk is het belangrijk om bij dit soort grote processen naar de feiten te kijken en die in een breder perspectief te plaatsen. En dat kunnen we nu nog niet goed, want we zitten er nog middenin.’

Toch zien we nu in de Europese Unie wezenlijke verschuivingen plaatsvinden. Er worden gezamenlijk wapens ingekocht, er liggen plannen voor een Europese troepenmacht en Duitsland stapt af van haar pacifisme door flink te investeren in defensie.
“Poetin heeft tot nu toe eigenlijk het tegenoverstelde bereikt van wat hij wil. In plaats van een verdeeld en zwak Westen heeft hij de NAVO samengebracht en Europa een eenheidsimpuls gegeven. Een paar jaar terug had je nog Trump die dreigde uit de NAVO te stappen, Macron noemde het verbond ‘hersendood’. In Europa had je vaak Polen en Hongarije die dwars lagen. Dat is nu voorlopig allemaal naar de achtergrond geschoven. Maar het is nog afwachten of die eenheid aanblijft.”

Het is dus nog te vroeg om te claimen dat Europa – van origine een vredesproject die niks moest hebben van machtspolitiek – geopolitiek is ontwaakt?
“Je moet altijd oppassen met dat soort snelle conclusies. Tijdens de oorlogen in Joegoslavië werden vergelijkbare dingen ook al geroepen. ‘The hour of Europe has dawned’ klonk het toen. Nou, daar bleek dus niets van waar. Maar de situatie is nu wel wezenlijk anders. In de eerste weken van het conflict werd er een hoop solidariteit en eenheid getoond: er werden verregaande sancties ingesteld die vooral ook economisch pijn doen in Europa, er ging een streep door de gastransportleiding Nord Stream 2.”

“Maar de wezenlijke uitdaging moet nog beginnen, want hoe ga je deze eenheid op de lange termijn bewaren? Als Europa strategisch autonoom wil worden, als het meer wil doen wat betreft buitenlandpolitiek, dan ontkom je er niet aan om de gezamenlijke instituties in Europa sterker te maken. De kaarten zijn goed geschut wat dit betreft, Europa komt vaak sterker uit crises, maar hoe concreter de maatregelen worden, hoe groter de kans dat lidstaten het toch niet eens zullen zijn.”

Er wordt nu veel geroepen dat Poetin is doorgedraaid. Betekent dit dat Europa zich moet opmaken voor een kernoorlog?
“Dat is lastig te zeggen want niemand weet wat zich in het hoofd van Poetin afspeelt. Er bestaat een neiging autocraten en dictators als irrationeel weg te zetten, terwijl ze dit vaak niet zijn. Ze zullen echt niet zomaar een kernoorlog starten. Als iedereen met nucleaire wapens gaat strooien dan wint niemand. Maar het blijft een risico. We weten dat Fidel Castro tijdens de Cubacrisis tegen Sovjetleider Chroesjtsjov heeft gezegd ‘nou van mij mag je de bom inzetten – als dat leidt tot de ondergang van Cuba dan is dat maar zo.’ Gelukkig heeft Poetin nog minstens twee personen om zich heen die betrokken zijn bij de inzet van kernwapens. Je mag hopen dat zij – mocht hij inderdaad zijn doorgedraaid – hem weten te weerhouden van het metaforische rode knopje.”