Katinka Zeven heeft meer dan twintig jaar ervaring als freelance-vertaler en doceert bij het Leiden University Centre for Linguistics. Ze vertelt hoe tools als Google Translate de vertaalwetenschap beïnvloeden en hoe de vertalingen zich aanpassen aan de tijdgeest. “Vertalers gooien soms hele alinea’s om.” 

Wat houdt de vertaalwetenschap precies in?

‘Vertaalwetenschap’ is een brede term. Onderzoekers bestuderen onder andere theorieën over het vertaalproces en hoe lezers teksten opvatten. Taalkundige Lettie Dorst en ik hebben bijvoorbeeld onderzocht hoe Nederlandse lezers twee vertalingen van de Amerikaanse roman The Great Gatsby interpreteerden. Wat bleek was dat het onsympathieke vrouwelijke hoofdpersonage in de eerste versie (uit 1948) overkwam als een ‘slachtofferachtig kindvrouwtje’ en in de tweede versie (uit 1999) als een ‘bitcherig type’. Zo kunnen vertalingen van invloed zijn op hoe (bijvoorbeeld vrouwelijke) personages worden neergezet.

Zijn vertalers eigenlijk nog nodig nu we Google Translate hebben?

Technologie heeft een grote impact gehad op het vertaalproces. Zo hebben ‘vertaalmachines’ als Google Translate een opmars gemaakt, nu ze steeds nauwkeuriger worden. Sommige tools werken inmiddels met kunstmatige intelligentie en zelflerende algoritmes die complexe zinnen goed kunnen vertalen (ook wel ‘neurale machinevertaling’ genoemd). Een Nederlandse tekst die je nu naar het Engels vertaalt, zal over drie maanden nooit precies hetzelfde zijn.

Recent is dat iedereen er gebruik van maakt, ook professionele vertalers die creativiteit en perfectie hoog in het vaandel hebben. Het punt is alleen dat vertaalmachines woorden gebruiken die ooit door anderen zijn ingevoerd (via de algoritmes). Sommige vertaalwetenschappers vragen zich dan ook af: Hoe afhankelijk worden vertalers van teksten van een ander? Word je niet laks van een gefabriceerde, perfect-ogende tekst?

Vertaalmachines kunnen je ook een bepaalde kant opsturen. In Turks of Hongaars kun je eventueel in het midden laten of het zinsonderwerp een traditionele ‘hij’ of een ‘zij’ is. Als je vervolgens de genderneutrale zin door Google Translate haalt, maakt het ervan: ‘Hij is slim en zij kookt’. Het is een afspiegeling van vooroordelen in de maatschappij en dat zie je terug in vertalingen.

Een ervaren vertaler durft risico’s te nemen en gooit soms hele alinea’s om. Je kunt zelfs teksten verfraaien als deze te kort door de bocht zijn (de ‘beruchte’ Hollandse directheid). Vertaalmachines, aan de andere kant, vertalen soms heel letterlijk. Ik kreeg jaren geleden met de Engelse uitdrukking ‘to sit on the fence’ te maken, in een tekst over een twijfelachtige politicus. Google Translate maakte ervan dat de man ‘op een hek’ zat. Dat was niet bedoeling.

Welke ontwikkelingen zie je nog meer terug in de vertaalwereld?

Diversiteit is een rol gaan spelen, deels door de Black Lives Matter beweging. Je merkte dit in februari met de kritiek op de ‘witte’ vertaling van het gedicht van de Amerikaanse Amanda Gorman. Op dit moment waait ook het concept ‘sensitivity-lezer’ over naar Nederland. Dit kan inhouden dat zwarte redacteurs meelezen met witte vertalers die aan de slag gaan met teksten van zwarte auteurs.

Er is ook aandacht ontstaan voor privacy-kwesties. De zinnen die je vertaalt op internet worden namelijk online bewaard. Het is goed om je als vertaler bewust te zijn van de digitale hulpmiddelen die je gebruikt, want je wilt niet dat vertaalde documenten van het Openbaar Ministerie plotseling op straat komen. We zeggen dan ook tegen onze studenten: “Het is er, gebruik het, maar ga er op een goede manier mee om.”

Ik denk dat er in de toekomst geen vertaler meer zal zijn die aan digitale tools ontkomt. Er worden nu al gesimplificeerde teksten geschreven die ‘perfect’ uit de vertaalmachine komen. Er komt waarschijnlijk een onderscheid tussen ‘teksten voor machinevertaling’ (met redactie achteraf) en ‘menselijke vertalingen’ zonder gebruik van technologie. Dat gaat prachtig onderzoek opleveren voor vertaalwetenschappers. We ain’t seen nothing yet.