Waar komt het coronavirus vandaan? De mensen die hierover niet dezelfde mening delen als de overheid en de wetenschap komen regelmatig in de media. Dit is niet altijd positief, maar is dat wel terecht? “Soms is het heel nuttig om in een complot te geloven. Het gaat te ver om te zeggen dat het gekkies of wappies zijn.”

Het coronavirus dat in een laboratorium in Wuhan geproduceerd is, Bill Gates die het virus gemaakt heeft of toch de 5G-zendmasten die ermee te maken hebben? Hoe de coronacrisis tot stand is gekomen, daar zijn de meningen over verdeeld. Eén ding hebben ze wel gemeen: deze theorieën spreken de wetenschap tegen.

Er zijn verschillende factoren die meespelen die het vertrouwen in de gevestigde orde schaden, waardoor er mensen zijn die in alternatieve theorieën geloven, oftewel: complottheorieën. Deze complotdenkers worden vaak negatief weggezet, terwijl dat niet altijd terecht is.

Hoe kan het dat er mensen zijn die de wetenschap niet geloven? Volgens Harmen Ghijsen, universitair docent Filosofie van cognitie en taal aan de Radboud Universiteit, heeft dit te maken met vertrouwen. Ghijsen heeft onder andere onderzoek gedaan naar menselijke cognitie. In zijn onderzoek bespreekt hij hoe mensen elkaars gedrag begrijpen, verklaren en voorspellen aan de hand van literatuur. “Deze mensen zijn hun vertrouwen ergens in verloren en zijn op zoek gegaan naar een ander verhaal. In dat verhaal wordt vaak kritiek geleverd op dingen die worden gezegd door de gevestigde orde, waaronder ook de wetenschap. Het vertrouwen kan dan nóg minder worden, waardoor ze blijven hangen in dat alternatieve verhaal.”

Klopt het wel allemaal?
In tijden van Covid-19 kan je geen sociale contacten onderhouden, je baan is misschien onzeker of je bedrijf is failliet gegaan. “Dat zijn allemaal redenen om te kijken van ‘klopt het wel allemaal wat er verteld wordt of is er een alternatieve verklaring te vinden?’ Dat zorgt ervoor dat mensen extra kritisch en sceptisch zijn ten opzichte van wetenschappelijke theorieën die oorzaak zijn van hun eigen ongeluk”, aldus Ghijsen.

“Als iets niet klopt, dan heb je een reden om te doen wat je altijd al deed”, zegt Ghijsen. Hij koppelt dit aan de psychologische term ‘motivated reasoning’. “Dit is een bepaalde motivatie om iets anders te geloven, omdat dit beter aansluit bij wat je eigenlijk wil. Het heeft niks te maken met de waarheid van wat je gelooft.”

Daarnaast heeft de overheid volgens Ghijsen deels invloed op dat wantrouwen. “Er is angst en stress om ziek te worden, om je baan te verliezen, maar tegelijkertijd zijn er ook nog allerlei affaires en crisissen die natuurlijk het wantrouwen ten opzichte van de overheid alleen maar doen toenemen”, aldus Ghijsen. Volgens hem is het een samenspel van factoren, maar hij benadrukt dat het te makkelijk is gedacht om te zeggen dat de overheid het anders aan had moeten pakken.

“Het is onderdrukking in plaats van mensen vrijlaten”

De Zeeuwse Dingeman de Visser (41) komt uit Oost-Souburg en is zanger en vrijheidsspreker. Naast muziek maken, helpt hij ook graag mensen om bewust te leven. De Visser is iemand die in zo’n alternatieve theorie gelooft. Hij gelooft niet dat er een coronavirus is, zoals de overheid het beweert. “Wanneer er in de geschiedenis een nieuwe techniek werd uitgerold, kwam er elke keer een epidemie. Dan krijg je dus griep. Dat was een klap voor het lichaam en dat moest dan gaan herstellen. Het waren exosomen die het stofje genazen en dat is nu Corona.”

Extremer
Volgens De Visser willen de machten, waaronder de overheid, de mens ook steeds onbewuster van zichzelf maken om de regie in handen te hebben. “De overheid is opgezet om de mensen te belemmeren. We zijn zo klein gemaakt, zonder dat we dat zelf kunnen bepalen.” De meeste mensen in zijn omgeving hebben ook wat vraagtekens bij de overheid. “Ze stellen allemaal wat vragen, maar ik ben er wat extremer in.”

Zo heeft de wetenschap het volgens hem niet altijd bij het rechte eind, doordat wetenschappers in een hypnose verkeren. Dit komt, omdat de wetenschap beperkt waarneemt. “Men denkt in een vorm van ‘denken’, maar ervaart en voelt niet ruimer. Zij zitten gevangen in onder andere het waarnemen. Vanuit hier kijken ze naar binnen en naar buiten, terwijl er dus meer is.” Volgens De Visser zijn veel mensen bang en vinden ze het moeilijk om hun denken en geloof los te laten. Door dingen in twijfel te durven trekken kunnen mensen ruimer waarnemen en dus uit die hypnose stappen. Vrijer waarnemen en buiten het kader denken, is dus waarvoor De Visser staat.

Confirmation bias

De Visser gelooft al van jongs af aan dat er dingen niet kloppen en dat weet hij dankzij zijn eigen lichaam. Hij is altijd standvastig geweest om in het hier en nu te leven en daardoor voelt hij dat de overheid vrijheid beperkt. “Het is voor mij heel simpel: van binnen voel ik hoe het werkt. Het is onderdrukking in plaats van mensen vrijlaten.” De lockdown vindt hij daarom zo slecht nog niet, omdat hierdoor mensen meer tot zichzelf komen en bewuster worden. Dat vindt hij erg belangrijk.

De Visser bezoekt weleens protesten om zijn stem te laten horen, maar voor hem voelt het niet als protesteren. Hij vindt het belangrijk dat mensen gaan nadenken. “Ik ga niet van de overheid eisen dat ze het anders moeten doen. Mensen hoeven ook niet te geloven wat ik vertel”, aldus De Visser.

Volgens Ghijsen is het niet vreemd dat er mensen zijn die in dit soort alternatieve theorieën geloven. “Eigenlijk zijn we allemaal een beetje complotdenkers. Je gelooft hetgeen dat aansluit bij wat je al eerder geloofde. De ideeën die daar tegenin gaan, negeer je of daar ben je heel kritisch over. Dat heet ‘confirmation bias’ en dat heeft eigenlijk iedereen wel”, aldus Ghijsen. Complotdenkers zijn in dit geval dus kritisch over de wetenschap of wat de regering zegt, maar minder kritisch over wat er wordt beweerd over alternatieve theorieën.

Filterbubbel
Complotdenkers geloven wat zij geloven, omdat zij vertrouwen op bepaalde bronnen. Deze bronnen bestempelen zichzelf als betrouwbaar en bestempelen andere bronnen als onbetrouwbaar. Zij leven eigenlijk in een eigen filterbubbel. “Ik ga ook niet alles checken wat ik in een kwaliteitskrant lees of op het journaal zie. Dat doen complotdenkers ook niet”, aldus Ghijsen.

Jaron Harambam, socioloog gepromoveerd op complotdenken, schrijft in zijn artikel ‘Why we should nog treat all conspiracy theories the same’ dat hij complottheorieën ziet als een breed scala aan culturele uitingen. Tijdens zijn onderzoek naar hedendaagse complottheorieën kreeg hij te maken met veel verschillende mensen, ideeën en gemeenschappen. Hij schrijft dat bepaalde ideeën en mensen worden gestigmatiseerd. Hij pleit daarom dat complottheorieën niet allemaal hetzelfde zijn en dat we er daarom ook niet hetzelfde mee om moeten gaan.

“Het zijn eigenlijk dezelfde soort denkpatronen”

Ook Ghijsen vindt dat niet alle complottheorieën over één kam geschoren mogen worden. Volgens hem zit in complotdenken wel degelijk iets goeds. “Kijk maar naar alle affaires die vanuit de overheid aan het licht komen. Zelfs nadat rechters al zaken hadden afgewezen, blijkt dat er toch iets grondigs is misgegaan bij de toeslagenaffaire. Dit is een voorbeeld waarom het soms heel nuttig is om in een complot te geloven”, aldus Ghijsen. Hij benadrukt dat complotdenken een positieve functie kan hebben, zolang je goede bronnen raadpleegt en op een juiste manier de wetenschap bedrijft.

Ontstaan tweestrijd
Volgens Ghijsen is het dus eigenlijk onterecht dat er zo’n grote stempel wordt gezet op complotdenkers. “Het zijn eigenlijk dezelfde soort denkpatronen, maar ze beginnen vanuit een ander vertrekpunt. Het gaat te ver om te zeggen dat het gekkies of wappies zijn.” Het zorgt er volgens hem alleen maar voor dat mensen nog meer polariseren. Hoe meer er een tweestrijd ontstaat, hoe minder mensen geneigd zijn om verbinding te zoeken.

De Visser vindt dat het woord ‘complotdenker’ ook best wel een negatieve toon heeft. “Ik vind waarheidsonderzoeker of waarheidsvinder een veel mooier woord.” Uiteindelijk ziet hij het liefste dat er in de toekomst geen overheid meer is, omdat hij gelooft dat er eigenlijk geen overheid nodig is.”

Ghijsen verwacht dat als de coronacrisis voorbij is en het normale leven terugkeert, dat het complotdenken wel weer wegebt. “Als de rust is wedergekeerd, dan zal de kloof die er lijkt te zijn, overbrugd worden. Natuurlijk zijn er altijd wel uitzonderingen.”