Klimaatontkenning, vaccinatie-weigering, verwerping van de evolutietheorie: allemaal voorbeelden van wantrouwen in de wetenschap. Maar deze vormen van wetenschaps-scepsis kunnen op verschillende manieren verklaard worden, blijkt uit recent onderzoek in 24 landen. Hoofdonderzoeker en sociaal psycholoog Bastiaan Rutjens van de Universiteit van Amsterdam legt uit.
Wat bleek uit jullie onderzoek?
“In ons cross-culturele onderzoek vonden we dat niet alle vormen van wetenschapsscepsis hetzelfde zijn. Je kunt zeggen dat klimaatscepsis wordt verklaard door politieke oriëntatie. Wantrouwen in klimaatwetenschap gaat namelijk samen met politiek conservatisme. Vaccinatiescepsis hangt samen met spiritualiteit, maar ook met de mate van wetenschappelijke geletterdheid: hoeveel kennis je hebt over wetenschap. Hetzelfde geldt voor genetische modificatie. Wantrouwen in de evolutietheorie wordt verklaard door orthodoxe religiositeit.”
Hoe zit het met het vertrouwen in de wetenschap in Nederland?
“Het vertrouwen onder Nederlanders in de wetenschap is behoorlijk goed, we zitten bij de top van de onderzochte landen. Als je Nederland vergelijkt met Frankrijk dan zie je dat daar veel meer scepsis over genetische modificatie bestaat. Ook in Groot-Brittannië zien we minder vertrouwen in de wetenschap dan in Nederland. Er zit dus wel echt verschil tussen de West-Europese landen.”
Welke verschillen zagen jullie verder tussen landen?
“Bepaalde landen scoren hoger op de scepsisschaal dan andere. Egypte en Roemenië bijvoorbeeld. Ik denk dat het algemene opleidingsniveau en het vertrouwen in instituten als de regering en de rechtspraak dit deels verklaren. Maar ook religiositeit zal hier ongetwijfeld een grote rol spelen. Egypte scoorde bijvoorbeeld extreem hoog op religieuze orthodoxie. In dit land is het wantrouwen in de evolutietheorie dan ook erg groot en het vertrouwen in de wetenschap erg klein. Uit ons onderzoek bleek dat religiositeit veelal wetenschapswantrouwen in niet-westerse landen verklaart. In westerse landen wordt dat vooral voorspeld door spiritualiteit.”
In jullie paper noemen jullie de ‘post-truth society’: een samenleving waarbij de waarheid niet op feiten maar op gevoelens is gebaseerd. Zitten we hier nu al in?
“Het vertrouwen in de wetenschap is in de meeste landen toch redelijk hoog. Ik maak me wat dat betreft weinig zorgen. Maar je ziet het post-truth-idee wel steeds meer terugkomen. In het begin van de coronapandemie klampten mensen zich heel erg vast aan de overheid en experts, omdat het zo’n nieuwe en onzekere situatie was. Maar dit veranderde toen men aan de situatie wende. Men gaat steeds meer op het eigen gevoel af. Spirituele mensen bijvoorbeeld, zij vertrouwen erg op hun intuïtie. En wetenschap gaat vaak juist tegen de intuïtie in. Het feit dat de aarde rond is bijvoorbeeld: het is een heel gek idee dat we op een bol rondlopen die door de ruimte sjeest.”
Wat is een mogelijk gevolg van wetenschapswantrouwen?
“Het kan leiden tot een lagere vaccinatiebereidheid, bijvoorbeeld.”
Hoe kan het vertrouwen in de wetenschap vergroot worden?
“Dat is de million dollar question. Wat je volgens mij in ieder geval niet moet zeggen, is: ‘Je wereldbeeld is fout, doe er wat aan en accepteer de wetenschap.’ Dat gaat niet werken, daar worden mensen alleen maar meer anti-wetenschap van. Je moet manieren verzinnen waarop de wetenschap minder met de bestaande wereldbeelden botst. Sommige spirituele mensen zien vaccins bijvoorbeeld als onnatuurlijk. Dan zou je kunnen zeggen: ‘Vaccinaties helpen om het immuunsysteem, dat we allemaal van nature hebben, een handje te helpen.’ Zo integreer je de wetenschap in iemands wereldbeeld.”