‘Dokters staan versteld: Nederlandse vrouw praat opeens met een Frans accent.’ Het lijkt geschikt voor clickbait-advertenties. Dit fenomeen, een buitenlands accent ontwikkelen, heet het foreign accent syndrome en komt wereldwijd voor. Er zijn Britten met een Chinees accent, Amerikanen met een Italiaans accent en Nederlanders met een Frans accent. “Ze doen allemaal hetzelfde.”
“Er zijn twee oorzaken van het foreign accent syndrome (FAS)”, zegt Jo Verhoeven, hoogleraar fonetiek aan de Universiteit Antwerpen en City University London. “Het kan ontstaan door neurologische schade (zichtbaar in de hersenen) of door een psychiatrische stoornis (in de geest).” Een hersenbloeding kan bijvoorbeeld de taalgebieden van het brein beschadigen. Andere patiënten hebben mogelijk een psychiatrische aandoening die de spraak beïnvloedt.
“Het is niet dat iemand echt een buitenlands accent heeft”, benadrukt Roelien Bastiaanse, hoogleraar neurolinguïstiek aan de Rijksuniversiteit Groningen. “Je gaat klanken en zinsstructuren vereenvoudigen waardoor het klinkt alsof je een buitenlands accent hebt. Het is een programmeerprobleem in je hersenen dat voor een andere articulatie zorgt.”
FAS-patiënten doen volgens Bastiaanse allemaal hetzelfde. “Moeilijke dingen van een taal maken ze makkelijk.” Iemand kan bijvoorbeeld het woord ‘slapen’ (met een scherpe ‘s’), als ‘shlapen’ uitspreken, wat vervolgens Duits klinkt. “Ze praten heel langzaam en staccato. Dan klinkt iets al snel Italiaans of Chinees.” Er bestaat ook een verband tussen de moedertaal en het accent. “Brits kan eventueel Frans klinken. Nederlands of Duits als Zweeds, maar je hebt nooit een Chinees die Brits klinkt. Dat is nog nooit beschreven.”
Volgens Verhoeven worden neurologische patiënten vaak doorverwezen door hun huisarts of medisch specialist. “Ze krijgen dan in het ziekenhuis te horen dat ze buitenlands klinken. Mensen met een psychiatrisch FAS benaderen ons vaak op eigen initiatief. Ze hebben het FAS opgezocht op internet en sturen een email: ‘Ik heb het foreign accent syndrome. Is dat niet interessant voor u?’ Als je zo’n bericht krijgt, weet je bijna van tevoren hoe laat het is.”
Conversiestoornis
Sommige FAS-patiënten krijgen de diagnose ‘conversiestoornis’. Conversiestoornis betekent dat er iets misgaat met de signalen uit de hersenen en heette vroeger ‘hysterie’. Het lichaam gaat zich anders gedragen (bijvoorbeeld in de vorm van verlamming of spraakproblemen). In het DSM-5, een classificatiesysteem voor psychiatrische stoornissen, staat bij ‘conversiestoornis’ dat de resultaten van het hersenonderzoek geen verklaring bieden voor het gedrag van de patiënt. Bastiaanse legt uit: “De reden om een taalstoornis psychiatrisch te noemen is vaak dat er niets op de hersenscans te vinden is. Maar dat wil niet zeggen dat er niets is. Het zijn misschien hele kleine hersenbeschadigingen die je niet kunt zien.”
“Het is moeilijk om een conversiestoornis vast te stellen, maar er is een standaard testbatterij voor”, zegt Verhoeven. “Als je boven een zekere psychologische drempel scoort, zit je in de conversieschaal.” Patiënten ondergaan bijvoorbeeld hersenscans, werken mee aan interviews en doen opdrachten op de computer. Een onderzoek uit 2020 beschrijft bijvoorbeeld een Nederlandse FAS-patiënt die moeite heeft met het beschrijven van plaatjes (de Boston Benoemingstest). Ze noemt de leeuw ‘een ‘sfinx’ en de asperge ‘een tak’. De MRI-scans van de vrouw gaven geen afwijkende hersenactiviteit aan, waardoor het waarschijnlijk een ‘conversiestoornis’ moest zijn.
Soms wordt het al snel duidelijk dat het om een psychiatrische oorzaak gaat. “Als iemand met een accent spreekt én buitenlandse woorden gebruikt, dan moet je opletten” zegt Bastiaanse. De patiënt uit 2020 zei bijvoorbeeld: “Danke, danke sehr, dokter”. Een onderzoek uit 2016 beschrijft een 59-jarige Schotse vrouw met een Duits accent die ‘ya’ in plaats van ‘yes’ zegt. Op de vraag ‘Welke vrouw was premier in de jaren 80?’, antwoordde ze: ‘Angela Merkel’. Verhoeven legt uit: “Ik denk dat sommige mensen met een psychiatrisch FAS graag een portret van zichzelf schetsen als bijvoorbeeld Duits- of Franstalige. Ze vinden dat het accent iets toevoegt aan hun status en pakken ermee uit.”
In een ander onderzoek (uit 2005) beschrijft Verhoeven een Nederlandse vrouw met een Frans accent. “Ze gaf vroeger les aan Franstaligen, dus wist precies welke taalfouten er voorkwamen”, zegt de hoogleraar. Het bleek dat de vrouw woordvolgordes door elkaar haalde, zoals: ‘In het begin ik heb gehad’ in plaats van ‘heb ik gehad’. Daarnaast gebruikte ze Franse tussenwerpsels als ‘oui’, ‘bon’ en ‘hein’ en sprak ze met een hese stem. Verhoeven voegt toe: “Mensen met een conversiestoornis zijn bezig met correctheid van de taal. Ze maken een fout en verbeteren zich, bijvoorbeeld: ‘Dat is mij … dat ben ik’. Als je zichtbare neurologische schade hebt, ben je je vaak minder bewust van je aandoening.”
Identiteitscrisis
Volgens Bastiaanse hebben patiënten met psychiatrische taalstoornissen meestal iets traumatisch meegemaakt. “Ze zijn misschien van de trap gevallen, hebben een auto-ongeluk gehad of zijn junk geweest. Vaak speelt er ook een psychiatrisch verleden.” Toch doen FAS-patiënten met een conversiestoornis niet alsof ze een accent hebben. “De meeste mensen schamen zich en willen er dolgraag vanaf. Als je opeens klinkt als toerist of immigrant, dan beïnvloedt dat je leven. Degene die je het uitlegt zal waarschijnlijk wel begrip hebben, maar niet de kassière bij Albert Heijn.”
Verhoeven gaat ook in op de ingrijpende gevolgen van het FAS. “Iemand groeit op in een taalgemeenschap en neemt de taalkenmerken over van de omgeving. Als je opeens een vreemd accent hebt, verlies je een deel van je identiteit. Ik hoor dat patiënten graag in een hotel zitten, omdat ze daar niet hoeven uit te leggen waar ze vandaan komen. Er was ook een man met een Russisch accent die zichzelf ‘Boris’ ging noemen om van de vragen af te zijn.”
Schijnsyndroom
Wetenschappers houden volgens Verhoeven vast aan de speciale status van het FAS. “Als je het sterk wilt uitdrukken, kun je het een schijnsyndroom noemen. Het verdient eigenlijk geen status als ziektebeeld, omdat de naam andere aandoeningen verbergt (zoals apraxie, afasie, dysartrie). Het gevolg is dat onderzoekers focussen op ‘het buitenlandse’ van de aandoening en minder op wat erachter zit. Het is juist essentieel om de onderliggende problematiek bij het onderzoek te betrekken, want dat geeft weer hoe je de patiënt concreet kan helpen.”
De maatschappelijke aandacht voor het FAS is er wel volgens Bastiaanse. “Een nieuwe casus staat altijd groot in de Times. Ik vraag me nog steeds af of er echt psychiatrische oorzaken zijn. Er kan in de toekomst nog iets lichamelijks gevonden worden, want mensen met een conversiestoornis moeten iets doen om zo te klinken.” De vraag blijft dus: ‘Wat doen die hersenen nou?’
Foto: Gerd Altmann (Pixabay, CC0).