Door het lezen van literatuur proberen geneeskundestudenten aan de Nijmeegse Radboud Universiteit hun toekomstige patiënten beter te begrijpen. Zomaar een idee van hun docent, maar volgens onderzoekers levert het lezen van literatuur inderdaad meer begrip voor anderen op. Zo zou het zelfs racisme en complottheorieën tegen kunnen gaan. “Het ondermijnt stereotypes en aannames die we misschien hebben over mensen.”

“Ik kwam op het idee toen ik afgelopen zomer voor mijn tentje een boek aan het lezen was”, vertelt Remco Haringhuizen, arts en docent aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Hij was de initiatiefnemer voor het minorvak ‘Literatuur en Empathie’ dat vorige maand speciaal voor geneeskundestudenten van start ging. Het vak vormt een online alternatief voor de stages die uitvielen vanwege corona.

Literatuurlezende geneeskundestudenten

Haringhuizen wil dat dokters in spe straks verder kijken dan de symptomen van een patiënt. Zelf doet hij dit ook. “Elke keer als er een patiënt tegenover mij zit, met bijvoorbeeld een verstuikte enkel, vraag ik mij af: waarom zit deze persoon nu hier bij mij? En waarom heeft hij het niet bijvoorbeeld nog even afgewacht?” Daarom denkt hij dat lezen voor geneeskundestudenten belangrijk is. “Zelfs bij het lezen van een boek als Harry Potter spring je echt in het hoofd van iemand anders, je leeft je in het karakter in. En dat is ook de taak van een dokter. Je moet je bij iedere patiënt afvragen: wat gaat er in dat hoofd om?”

De geneeskundestudenten krijgen zeven weken de tijd om één boek te lezen. Dat kiezen ze uit een literatuurlijst van elf titels, waaronder Wij zijn licht van Gerda Blees en Lieve Celine van Hanna Bervoets. De boeken zijn allemaal geschreven door Nederlandse auteurs en gericht op een wat jonger publiek. “Het lesprogramma heb ik ontwikkeld in samenwerking met Marjolein Hordijk van de Bibliotheek Gelderland Zuid. Zij heeft jarenlange ervaring met dit soort lesprogramma’s. We vonden dat de boeken moesten aansluiten op de leeftijd van de studenten”, legt Haringhuizen uit. In online groepjes bespreken de leerlingen wat het boek met hen doet, en of ze zich in de karakters kunnen inleven.

“Je moet je bij iedere patiënt afvragen: wat gaat er in dat hoofd om?”
Remco Haringhuizen, arts-docent aan de Radboud Universiteit in Nijmegen

De vraag dringt zich op of het realistisch is dat je na het lezen van maar één boek empathischer wordt. “Nee, natuurlijk niet,” zegt initiatiefnemer Haringhuizen. “Het is ook maar een klein onderdeel in de studie geneeskunde.”

Het idee voor het vak was een ingeving van Haringhuizen zelf. “Toen we het al opgezet hadden, heb ik wel even opgezocht of er studies naar waren gedaan. Dat is natuurlijk de verkeerde volgorde, maar ik vind ook dat je als docent en universiteit dingen mag uitproberen, ook al is het misschien niet heel wetenschappelijk onderbouwd.”

Psychologisch onderzoek

Dat er een link bestaat tussen het lezen van literatuur en het empathisch vermogen is in het verleden echter wel degelijk wetenschappelijk onderbouwd. Afgelopen jaar nog publiceerde het academische tijdschrift Plos One een psychologisch onderzoek naar de effecten van het lezen van literaire én populaire fictie. Uit dit onderzoek bleek dat mensen die meer literatuur lezen de gevoelens en het gedrag van anderen beter begrijpen en dat ze zichzelf minder overschatten. Populaire fictie heeft dat effect volgens het onderzoek niet.

De psychologen keken in hun onderzoek naar ‘Theory of Mind’, een vermogen waaraan empathie gelinkt is: het vormt er een soort ‘bouwsteen’ voor, aldus hoofdonderzoeker Emanuele Castano. “Theory of Mind is erg veelzijdig. Zo omvat het de vaardigheid om de gevoelens en het gedrag van anderen, én de redenen hierachter, te begrijpen”, vertelt de onderzoeker. “Ik gebruik de vaardigheid nu bijvoorbeeld, tijdens dit Zoom-gesprek. Ik lees jouw gezichtsuitdrukkingen, en pas me daarop aan, bijvoorbeeld wanneer je kijkt alsof je iets niet begrijpt.”

Volgens de onderzoeker behelst de Theory of Mind ook het begrip dat andere mensen niet per se hetzelfde denken als jijzelf. Castano: “Bijvoorbeeld, als jij van Nutella houdt, overschat je misschien het aandeel mensen in de wereld dat ook van Nutella houdt. Een actueler onderwerp is migratie. Jij denkt dat jouw mening klopt en overschat hoeveel mensen het met jou eens zijn.”

Volgens het onderzoek van Castano en zijn collega’s helpt het lezen van literatuur om al deze vaardigheden te verbeteren. “Uit ons onderzoek bleek dat literatuurlezers begrip hadden voor de zeer complexe gevoelens van een ander, en dat ze ook minder vaak aannamen dat iedereen hetzelfde denkt als zijzelf.”

Lezen tegen racisme

Castano gelooft zelfs dat het lezen van boeken racisme zou kunnen tegengaan: “Door te lezen verplaats je je in het hoofd van iemand anders. Je kan je beter inleven in die persoon.” Maar dit beperkt zich niet tot boeken met als onderwerp racisme. “Boeken als Roots: Wij Zwarten gaan inhoudelijk over maatschappelijke issues zoals racisme. Maar ook bij boeken waarin dit niet het hoofdonderwerp is, worden we gedwongen om over anderen na te denken en ons in de karakters in te leven”, legt Castano uit. “Dit ondermijnt stereotypes en aannames die we misschien hebben over mensen.”

“Door te lezen verplaats je je in het hoofd van iemand anders. Je kan je beter inleven in die persoon.”
Emanuele Castano, hoofdonderzoeker van psychologisch onderzoek naar de effecten van literatuur

Ook complotdenkers zouden baat hebben bij het lezen van literatuur. Castano: “Complottheorieën bieden een simpel, duidelijk antwoord op complexe vragen. Bij onzekere situaties, zoals de huidige coronapandemie, is hier vaak behoefte aan. Maar bij het lezen van literatuur train je niet alleen je begrip van anderen: je leert ook onzekere situaties te accepteren, aangezien de karakters in literaire fictie hier vaak mee te maken krijgen.” Dat wil echter niet zeggen dat het lezen van Grunberg of Mulisch een definitieve stop zal betekenen voor complottheorieën. “Er spelen wel veel individuele factoren”, relativeert Castano.

Desondanks zitten er volgens het onderzoek ook negatieve kanten aan het lezen van literatuur. Zo zou je meer bezig zijn met het nut van het leven en er mentaal dus wat op achteruit kunnen gaan. Castano: “Bij het lezen van literatuur wordt je bestaande wereldbeeld telkens uitgedaagd. Daardoor kan je meer existentiële angsten hebben.”

Emy Koopman, schrijver, journalist en onderzoeker die in 2016 promoveerde op het onderwerp empathie en literatuur, denkt dat dit niet klopt. “Ik denk dat de relatie hier precies andersom zit. Dus niet dat je opeens allemaal existentiële angsten krijgt na het lezen van een boek, maar dat het eerder zo is dat mensen die al existentiële angsten hebben, op zoek gaan naar boeken waarin dit ook aan de orde komt.”

Goed initiatief

Dat het lezen van literatuur het empathisch vermogen zou verbeteren, verbaast Koopman echter niet. “Er is al eerder onderzoek geweest naar het verband tussen het lezen van literatuur en dit soort empathisch begrip.” In haar eigen promotieonderzoek in 2016 liet Koopman proefpersonen lezen over rouw en depressie. Hierbij werd onderscheid gemaakt tussen meer en minder literaire versies van dezelfde tekst. De inhoud was hetzelfde, maar de minst literaire versie was meer rechttoe-rechtaan: de emoties waren duidelijk omschreven.

“Uit dit onderzoek bleek heel duidelijk dat de meer literaire tekst ook meer begrip opwekte voor mensen in een vergelijkbare situatie als het hoofdpersonage”, vertelt Koopman. “Dat zou kunnen komen doordat de emoties in literatuur subtieler, ambivalenter zijn. Je moet meer zelf invullen.” En zo train je dus het empathisch vermogen.

Ze is wel blij met het nieuwe onderzoek van de psychologen. “Het is erg mooi dat dit onderzoek er nu is, want het is weer bewijs voor de stelling dat de link tussen het lezen van literatuur en meer empathisch begrip inderdaad bestaat.”

Koopman had dan ook graag gezien dat het minorvak in Nijmegen op onderzoek was gebaseerd. “Het is een beetje onbeleefd tegenover collega’s, die al langer onderzoek naar de link tussen literatuur en empathie doen.” Daarmee wil ze echter niet zeggen, dat het vak zonder vooronderzoek geen nut heeft. “Het is wel echt een toevoeging voor geneeskundestudenten. Bij het lezen van literatuur moet je vaak zaken interpreteren die niet in het boek staan, je moet zelf die links leggen. Zo leer je je beter inleven”, aldus Koopman. “Hier zijn al hele lesmethodes voor gemaakt, die zelfs meer effect kunnen hebben op het inlevingsvermogen en begrip van anderen dan bijvoorbeeld het doen van rollenspellen.”

Pien Fischer, derdejaars geneeskundestudent, volgt het minorvak Literatuur en Empathie aan de Radboud Universiteit. Ze is erg enthousiast. “Ik vond het echt een superidee. Ik heb mijn gekozen boek, Darius de Grote is niet oké, nu twee weken uit. Ik merk dat ik er toch best vaak aan terugdenk, je zit echt in de gedachten van iemand anders.” Ze vindt het een goede toevoeging aan de andere vakken.

Ook Castano denkt dat het een goed idee is. “Voor doktoren is het belangrijk dat zij verder kijken dan hun specialisatie: dat zij niet alleen een gebroken been zien, maar ook de patiënt erachter. Ik vind het daarom een geweldig idee om het lezen van literatuur aan het geneeskundeprogramma toe te voegen.” Het doktersrecept is dus simpel: lees literatuur!