Is het Amsterdams binnenkort kassiewijle?

26 - 04 - 2019 ► 08:24



Naar de gallemiezen gaan, een buik met benen hebben en een gleuvenrijder zijn: Amsterdamse uitdrukkingen die niet vaak meer in ons taalgebruik voorkomen. Taalliefhebbers schreeuwen al jaren van de daken dat Nederlandse dialecten hun beste tijd gehad hebben. Wat betekent dit voor het ‘Mokums’ en hoe praten we in de toekomst dan wel? We zullen nooit allemaal hetzelfde gaan praten, want we hebben veel te veel de behoefte ons te onderscheiden”, vertelt taalonderzoekster Mathilde Jansen.

In 1995 sprak bijna 30 procent van de Nederlanders een dialect. In 2003 daalde dit naar 18 procent en in 2012 ging het nog maar om 11 procent van de bevolking. Als we de cijfers moeten geloven, zijn Nederlandse dialecten op hun retour. Dit blijkt uit onderzoek van Geert Driessen aan de Radboud Universiteit in Nijmegen.

Maar is dit echt zo? Recentere cijfers dan die uit 2012 zijn onvindbaar. Logisch, volgens taalonderzoekster Henriette Schatz. Ze schreef een proefschrift over het Amsterdamse dialect en publiceerde dit in gepopulariseerde vorm als het boek Lik op Stuk. “Er zijn geen recente cijfers omdat dialecten heel lastig te meten zijn. Als Pietje met zijn vriendjes op school Nederlands spreekt, maar met zijn ouders Brabants, is hij dan wel of geen volwaardig dialectspreker?” Schatz gaat in tegen beweringen van de media. “Ik ben van mening dat dialecten helemaal niet op hun retour zijn. Taal is wel in permanente verandering. Dat was vroeger zo en dat is nooit veranderd, maar dat is toch alleen maar leuk?”

Is er een verschil tussen een dialect en een taal?
Nee! Taalkundigen maken geen onderscheid tussen talen en dialecten. Beiden hebben een eigen grammatica, alleen worden dialecten over het algemeen in een klein gebied gesproken.


Een grotere wereld

Feit blijft dat Nederlanders minder dialect spreken dan twintig jaar geleden. Verschillende ontwikkelingen zijn hier verantwoordelijk voor geweest. Zo gaan dialecten over het algemeen onder invloed van moderne ontwikkelingen steeds meer op elkaar lijken. Lokale dialecten veranderen zo in regionale talen, volgens Jos Swaneberg, hoogleraar Diversiteit in taal en cultuur in Brabant. Deze talen worden ook wel regiolecten genoemd. Driessen verklaarde de daling destijds in zijn onderzoek door technische ontwikkelingen. Mensen moeten door het gebruik van internet gebruik maken van een gemeenschappelijke taal.

Mathilde Jansen, onderzoekster Taalvariatie aan het Amsterdamse Meertens Instituut, denkt dat het komt doordat we dagelijks veel meer contact onderhouden met verschillende moedertaalsprekers dan vroeger. “Onze wereld is groter geworden”, legt ze uit.  Daarnaast speelt ook attitude een rol. “Het Standaardnederlands heeft over het algemeen toch meer prestige dan het lokale dialect. ‘Plat praten’ wordt al snel geassocieerd met dom en simpel.”

Wel is er sprake van een zekere opleving. “Vroeger was het not done om met een accent op de radio of televisie te verschijnen, nu zijn we daar juist van gecharmeerd.” Een voorbeeld hiervan is het Fries. De Volkskrant plaatste onlangs een artikel over de taal, die hipper schijnt te zijn dan ooit. In een steeds globalere wereld, zoeken mensen eigenheid.

Sociale grenzen
Geografische grenzen zijn momenteel minder bepalend dan sociale grenzen. Henriette Schatz, gespecialiseerd in het Amsterdams: “Je kunt niet simpelweg zeggen dat dialecten verdwijnen, zoals de media beweren. Dialecten zijn altijd geografisch gedefinieerde groepstalen geweest. Aan de ene kant van de Maas spraken ze vroeger anders dan aan de andere en dit had puur te maken met geografie. Sinds er meer contact is onderling, bijvoorbeeld door radio en televisie, zijn geografische verschillen minder bepalend en vervagen deze grenzen. Daarmee vervagen ook dialecten.” Maar volgens Schatz moet onderscheid gemaakt worden in geografische en sociale grenzen. Deze laatste vervagen namelijk helemaal niet, integendeel zelfs: ze blijven bestaan. “Met taal uit je dat je bij een bepaalde groep hoort en wilt horen. Tegelijkertijd wil je je onderscheiden van de groep waar je niet bij wilt horen.” Dit zit in het gedrag van de mens en zal nooit veranderen volgens de onderzoekster.

De 6 dialectgebieden in Nederland
- West Vlaanderen en Zeeland
- Oost Vlaanderen
- Brabant
- Limburg
- Holland en Utrecht
- Nedersaksisch

Dialectologe Jo Daan onderscheidde maar liefst 28 dialecten in Nederland. Deze zijn onderverdeeld in zes gebieden. Hollands (ook wel het ABN) is samen met het Limburgs het meest gesproken dialect in Nederland. Het Limburgs is zelfs per 16 maart 2019 omgedoopt tot een officiële regionale taal. Het Amsterdams daarentegen verliest terrein. Waarom blijft het ene dialect wel overeind en het andere niet? Dit kan verschillende oorzaken hebben, vertelt Jansen. “Dat heeft bijvoorbeeld te maken met het lage prestige van stadsdialecten in vergelijking met plattelandsdialecten.

Denk bijvoorbeeld ook eens aan de reputatie van het plat Haags of het Leids.”

Sociolect
Het heeft volgens de onderzoekster ook te maken met het migratiecijfer. “In Amsterdam wonen natuurlijk veel mensen met een andere moedertaal dan het Amsterdams of Nederlands en er is veel mobiliteit. Denk daarbij bijvoorbeeld aan alle studenten die naar Amsterdam komen om er voor een paar jaar te studeren. Aan de andere kant is bijvoorbeeld Limburg ook een zeer meertalige provincie, waar van oudsher veel talen gesproken worden.”

Over het algemeen blijven dialecten aan de rand van steden langer behouden, doordat ze relatief geïsoleerd zijn van de rest van het land. “Zelf heb ik promotieonderzoek gedaan naar het Amelander dialect, een dialect dat ook nog veel gesproken wordt. Dat heeft te maken met de geïsoleerde ligging van Ameland, maar ook met de lage aantallen nieuwkomers”, verklaart Jansen.

Volgens Schatz is het Amsterdams door de jaren heen alleen veranderd in klank. “Van origine is Amsterdam een stad van immigranten. Het Amsterdams kent dus verschillende invloeden. Vroeger was sprake van een sociale klasse, en die is nog steeds springlevend in Amsterdam.” Binnen de taalkunde wordt dit ‘sociolect’ genoemd. Een sociaal dialect: de taal van een bepaalde maatschappelijke groep. “Vooral in Amsterdam Oost is een herkenbaar soort Marokkaans nep-accent te horen.” Een voorbeeld van klankverschuiving binnen het Amsterdams dialect, die te maken heeft met beïnvloeding van Marokkanen. Sociale gelaagdheid in de maatschappij zorgt dus voor nieuwe vormen van dialecten: sociolecten.

Charme
Wat betekent het vervagen van het Amsterdams voor Amsterdammers zelf? Volkszanger Mark Enthoven is een geboren en getogen Amsterdammer, en zingt al 25 jaar nummers van onder andere Nederlandse bodem. In 2013 nam hij een lied op, in samenwerking met het Amsterdam Youth Symphony Orchestra. Het nummer dat hij zelf schreef, gaat over ‘ons Nederland’ en wat het land zo bijzonder maakt, van draaiorgel tot koningshuis. Over Amsterdam zegt hij het volgende.
“Voor mijn gevoel vertegenwoordigt het Amsterdamse dialect de stad. Ik zie het dialect als een soort merk dat een stad vertegenwoordigt.” Hij noemt René Froger en André Hazes als grote namen, die Amsterdam sterk representeren, met name door hun dialect. “Het verdwijnen van het Amsterdams zou voor mijn vak betekenen dat er een bepaalde uitstraling verdwijnt, die juist heel typerend is voor de stad.” Hij zou het dan ook jammer vinden als het dialect in de toekomst nergens meer te horen zal zijn. Elke stad heeft zijn eigen charme, en dit wordt mede bepaald door de taal die men spreekt.
“Als ik het zou moeten omschrijven denk ik dat er een bepaald stukje warmte en identiteit verdwijnt door het niet meer spreken van het dialect.”

Voorspellen
Zal deze tijd ooit komen, dat we geen dialect meer zullen spreken? De taalonderzoekers vermoeden van niet. “Het is moeilijk te voorspellen, maar taal vervult altijd twee functies. Enerzijds willen we ermee communiceren met zoveel mogelijk mensen, dat betekent de ondergang van het dialect”, legt Jansen uit. Aan de andere kant gebruiken we volgens de onderzoekster taal als uitdrukking van onze identiteit. We willen laten horen waar we vandaan komen, want daar mogen we trots op zijn. Vandaar dat tegenwoordig Nederlands met een regionaal accent veel voorkomt, als een soort compromis.

“Dialect verdwijnt nooit”, vertelt Schatz stellig. Volgens haar heeft de mens het nodig, al zal het niet meer gebaseerd zijn op geografische grenzen, maar op sociale. Het Amsterdams is wel voortdurend aan verandering onderhevig, blijkt uit het boek Amsterdams, geschreven door Jan Berns. Vooral jongeren hebben een grote invloed. Ze maken veel gebruik van Engelse woorden en uitdrukkingen, maar ook van zogenaamde minderheidstalen zoals het Surinaams (doekoe, fa waka, enz.). Deze mix wordt ook wel de welbekende straattaal genoemd en is in Amsterdam populair. De stad kent een multi-etnische samenleving, met wel meer dan honderd verschillende nationaliteiten. Jongeren komen via school met elkaar in contact en beïnvloeden elkaar. Zo ontstaan nieuwe taalvormen, die van groep tot groep van elkaar kunnen verschillen.

Toekomst
Een ding is zeker. We zullen in de toekomst nooit allemaal dezelfde taal spreken, volgens Jansen. “Juist doordat taal die twee functies vervult, gaan we nooit allemaal hetzelfde praten. We hebben namelijk sterk de behoefte ons met taal te onderscheiden.”
Schatz deelt haar mening. We gebruiken taal als middel van identiteit. Dit zit in het gedrag van de mens en zal nooit veranderen. “Maar, nogmaals, taal is continu in verandering. Iets wat we moeten omarmen in plaats van afstoten.”

Foto Amsterdam: Photochrom (CC0)

Lisa Lubberts



Geen reacties mogelijk.

artikelen van Lisa Lubberts:
Is het Amsterdams binnenkort kassiewijle?