Nederlanders worden dikker en dikker. Uit cijfers van het ministerie van Volksgezondheid en Zorg blijkt dat bijna de helft van de volwassenen in ons land overgewicht heeft. Met het afschaffen van de gefaalde blauwe en groene ‘Ik Kies Bewust’ vinkjes in 2018 is er geen richtlijn voor gezond eten meer aanwezig in de supermarkten. Volgens een preventieakkoord van de Rijksoverheid wordt er in 2020 een alternatief voedselkeuzelogo gepresenteerd. Gaat dit logo Nederlanders wel helpen bewustere keuzes te maken?

In mei 2006 lanceerde de stichting Ik Kies Bewust ‘Het Vinkje’. Vanaf dat moment werden vele verpakkingen in de supermarkt versierd met het welbekende logo. Doel van de stichting was om producenten aan te zetten hun producten gezonder te krijgen en consumenten te helpen met het maken van bewuste keuzes. Het Vinkje zou meteen duidelijk moeten maken welke producten binnen een bepaalde productgroep minder suiker, zout of verzadigd vet bevatten. Twaalf jaar later zijn de meeste vinkjes plotseling uit de supermarkt verdwenen. Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport heeft haar steun voor het logo ingetrokken. Vanaf 18 oktober 2018 mogen er geen nieuwe producten worden geproduceerd met Het Vinkje op de verpakking. De producten die op dat moment nog in de schappen liggen, mogen tot de houdbaarheidsdatum worden verkocht.

Groen en blauw

Het logo verscheen in twee varianten: een groene en een blauwe. Het Vinkje met de groene cirkel was bestemd voor gezondere basisproducten. Deze producten zouden belangrijke voedingsstoffen bevatten die je dagelijks nodig hebt, denk hierbij aan magere kaas met minder verzadigd vet en volkorenbrood met meer vezels en minder zout. Het Vinkje met de blauwe cirkel was terug te vinden op ongezondere producten. Hierbij gaat het om producten die je niet te vaak zou moeten eten. Dit Vinkje was bijvoorbeeld terug te vinden op een snack met minder calorieën en een frisdrank met minder suiker.

Illusie    

De opheffing van Het Vinkje is onder andere het resultaat van een jarenlange campagne door de Consumentenbond. Woordvoerder Babs van der Staak vertelt dat consumenten volgens verschillende onderzoeken van de bond onder andere het idee kregen dat producten zonder het logo op ongezond waren. Volgens Van der Staak was dit in werkelijkheid niet altijd het geval: “Sommige fabrikanten weigerden te betalen voor het logo. Dat deze fabrikanten niet mee wilden doen, wil natuurlijk niet gelijk zeggen dat hun producten ongezond zijn.”

Aan de andere kant gingen consumenten ervan uit dat Het Vinkje op  verpakkingen stond van gezonde producten. Ook dit ging volgens Van der Staak niet op: “Het Vinkje stond voor een bewuste keuze binnen één productgroep, dit is verwarrend. Neem bijvoorbeeld chips: in het ene merk chips zit misschien iets minder verzadigd vet dan in het andere merk, maar chips is en blijft natuurlijk een ongezonde keuze.”

Het Vinkje liet de consument in de illusie dat hij een gezonde en bewuste keuze maakte. Daarnaast werd er gezegd dat de criteria van het logo opgesteld zijn door een wetenschappelijke commissie. Maar die commissie  bleek niet geheel onafhankelijk. Van der Staak: “De wetenschappelijke commissie was eigenlijk het bedrijfsleven. Grote fabrikanten zaten in deze commissie.” Veel consumenten wisten dit niet en waren in de veronderstelling dat Het Vinkje een initiatief was van de overheid.

Consumenten begrepen het verschil tussen het blauwe en groene vinkje daarnaast ook niet goed. Dit werd volgens Van der Staak nergens duidelijk uitgelegd. In 2016 moest het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Het Vinkje erkennen: “Dit is het moment dat de Consumentenbond écht in actie kwam tegen Het Vinkje. We hebben toen bezwaar gemaakt.” Met succes, want uiteindelijk besloot de overheid Het Vinkje niet te erkennen, wat leidde tot de afschaffing.

Onbewust

Uit wetenschappelijk onderzoek naar Het Vinkje blijkt dat het logo weinig effect heeft op de gezondheid van consumenten. Vyth en collega’s (2010) vroegen consumenten in negen verschillende Nederlandse supermarkten wat ze gekocht hadden en waarom. Daaruit bleek dat consumenten vaak niet bewust kiezen voor producten waar Het Vinkje op terug te vinden is. Daarnaast blijkt dat het logo alleen werkt voor mensen die zich bezighouden met hun gezondheid en gewicht.

Diversiteit

Het Vinkje is een voedselkeuzelogo. Dit logo staat op de de verpakking van een product en heeft als taak de consument te helpen met het maken van gezondere en bewustere keuzes. Verschillende landen gebruiken verschillende soorten logo’s. Zo zijn er in de supermarkten in Australië en Nieuw-Zeeland producten terug te vinden met een Pick The Tick logo. Dit logo kan worden vergeleken met Het Vinkje: een simpel logo waarbij de consument in een oogopslag kan zien of het product een bewuste keuze is of niet.

In onder andere het Verenigd Koninkrijk werken ze met een verkeerslichtensysteem. Dit uitgebreidere logo laat zien hoeveel vet, verzadigd vet, suiker en zout er in het product zitten. Wanneer er bijvoorbeeld meer dan de dagelijkse hoeveelheid voorgeschreven zout in een product zit, wordt dit onderdeel in het rood weergeven op de verpakking. Wanneer de hoeveelheid zout de dagelijkse hoeveelheid niet overschrijdt, kleurt dit onderdeel groen.

Er zijn dus geen algemene richtlijnen voor het voedselkeuzelogo. Volgens Jessica Kiefte, hoogleraar Population Health aan de Universiteit Leiden, is dit geen probleem. Het is beter om de richtlijnen voor het logo nationaal te houden, vindt zij. “Allereerst omdat effecten van een dergelijk logo nogal kunnen verschillen per populatie.” Daarnaast veranderen volgens Kiefte zowel voedingspatronen als voedingsmiddelen over de tijd: “Het liefst zou je met dergelijke logo’s hierop in willen spelen en het helpt dan niet om eerst een administratieve molen door te moeten. Je loopt dan achter de feiten aan.”

Alternatief

Uit een nationaal preventieakkoord van de Rijksoverheid, waarin afspraken tussen meer dan 70 verschillende organisaties in Nederland staan, blijkt dat er in 2020 een nieuw alternatief komt voor Het Vinkje. Welke vorm dit nieuwe logo aan gaat nemen is nog niet duidelijk. Wel lijken consumenten volgens Van der Staak een uitgesproken voorkeur te hebben voor het verkeerslichtensysteem. Dit blijkt onder andere ook uit onderzoek van Borgmeier en Westenhoefer (2009) die onderzoek deden in Duitsland naar welk voedselkeuzelogo het meest effectief is. De vorm van het logo is volgens Van der Staak ook lang niet het belangrijkst. Zij vindt dat het logo in ieder geval onafhankelijk moet zijn van fabrikanten en dat het op alle producten moet komen: “Fabrikanten doen altijd hun uiterste best om hun product zo gezond mogelijk te laten lijken. Door een betrouwbaar en onafhankelijk logo op alle producten te plaatsen, kan de consument gelijk zien of de fabrikant de waarheid spreekt.”

Of een voedselkeuzelogo de gezondheid van de mens kan bevorderen, valt nog te betwijfelen. Volgens Kiefte hangt gezondheid af van vele factoren, waar gezonde voeding maar een deel van is. De hoogleraar denkt echter wel dat een logo het koopgedrag van mensen kan beïnvloeden: “Hier zijn ook studies naar gedaan, maar het hangt eraf van op welke manier, voor welke doelgroep en in welke setting.” Van der Staak is van mening dat een voedselkeuze logo voornamelijk erg praktisch is: “Consumenten hoeven niet meer het product om te draaien en de ingrediëntenlijst te bestuderen om te concluderen of het gezond is of niet.” Of een voedselkeuzelogo het gedrag van consumenten echt kan veranderen, is dus nog maar de vraag.

In ieder geval kan een onafhankelijk en betrouwbaar logo ervoor zorgen dat een bewuste keuze op juiste informatie wordt gemaakt en niet op basis van marketingteksten en of afbeeldingen gemaakt door de fabrikanten zelf. Taak is nu om dit, in 2020, te realiseren.

 

Illustratie: JFD (Wikimedia Commons)