Turkije vangt vluchtelingen voor Europa op, maar staat ook bekend als een autoritair land waarin critici van Erdogan in de gevangenis belanden. Erik-Jan Zürcher, hoogleraar Turkse talen en culturen aan de Universiteit Leiden, was lang een krachtig voorstander van Turkse toetreding tot de EU. Hij ontving in juni 2005 zelfs een hoge  onderscheiding van de Turkse ambassadeur. In 2016 besloot Zürcher de onderscheiding echter terug te geven en gaf hij aan een grote fout te hebben gemaakt door te denken dat Turkije ooit lid kon worden van de EU. 

Waarom besloot Turkije tot de inval in Syrië, wetend dat de internationale gemeenschap die zou afkeuren?

‘Turkije wilde duidelijk maken, met name aan de Amerikanen, dat Turkije een gesprekspartner moest zijn in de Syriëkwestie. De Turken willen zo voorkomen dat in een uiteindelijke regeling met Syrië, Assad en de rebellen een negatieve situatie voor Turkije wordt gecreëerd. Vooral voor een onafhankelijke Koerdische staat zijn de Turken erg huiverig. Hoewel het een grote militaire operatie was, was het in die zin toch vooral een demonstratie. Dat lijkt ook effectief te zijn, de internationale gemeenschap kan niet meer om Turkije heen.’

Hoe past de inval in Syrië in de binnenlandse politiek van Erdogan?

‘De inval in Syrië zorgde ervoor dat de populariteit van Erdogan onder de Turkse bevolking in de aanloop naar de verkiezingen sterk groeide. In ieder geval voor de korte termijn, want zijn populariteit kwam voor het eerst weer in de buurt van de 50 procent. Verder speelt dat Erdogan voor zijn overwinning afhankelijk is van een alliantie met de extreme nationalisten van de MHP. De MHP eist al heel lang een keihard optreden tegen de Koerden en Erdogan paait met deze actie dus zijn coalitiepartij.’

In het nieuws is de naam Erdogan ondertussen bijna synoniem geworden met Turkije en de diplomatieke problematiek, maar toch geniet Erdogan nog steeds veel steun bij zijn eigen bevolking. Waar komt zijn populariteit vandaan? 

‘Erdogans is deels zo populair omdat zijn partij conservatief-religieus is en het dus goed doet bij veel orthodoxe moslims, maar daarnaast kan Erdogan ook steunen op zijn succes in de modernisering van Turkije in de afgelopen 15 jaar. Dan gaat het niet alleen om economische groei, maar ook en vooral om de verbetering van infrastructuur en diensten – gezondheidszorg, verzekeringen, pensioenen. Het leven is voor de grote massa onder Erdogan veel beter geworden. Erdogan probeert in de afgelopen jaren zijn positie te handhaven tegen binnenlandse machten die zijn macht uitdagen, zoals de Gezi-protestbeweging en de Gülenbeweging in 2013, de Koerden in 2015 of de academici in 2016. Door nationalistische gevoelens op te roepen, probeert hij zo veel mogelijk steun te krijgen, daarom benadrukt hij constant dat Turkije wordt bedreigd door interne en externe vijanden.’

Hoe kwam u tot uw besluit om een Turkse toetreding tot de EU niet langer te steunen, wanneer dacht u: deze onderscheiding kan ik niet langer in mijn bezit houden?

‘In de periode 2002-2004 was Turkije nog volop bezig om lid van de EU te worden, er werden meer dan honderd nieuwe wetten aangenomen die er een democratisch land van moesten maken. Ik beargumenteerde bijvoorbeeld in een rapport voor de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid dat Turkije deel van Europa kon gaan uitmaken omdat het land een gezamenlijke geschiedenis met Europa deelde. Het feit dat bijna de hele bevolking moslim was, maakte weinig verschil, aangezien Turkije een seculiere staat was geworden. Daarnaast zou Turkije een machtige bondgenoot zijn als EU-lidstaat om de Europese belangen in het Midden-Oosten te beschermen.
Helaas bleek mijn verwachting dat het toetredingsproces de groei van de rechtsstaat zou versterken helemaal fout. Erdogan gebruikte het toetredingsproces om zijn interne vijanden uit te schakelen en geleidelijk de rol van de islam in de maatschappij te vergroten. Dit heeft mij tot de overtuiging gebracht dat het Turkije van Erdogan geen lid van de Europese Unie kan of mag worden.’

[Noot van de redactie: het interview vond vier weken geleden plaats]