Het wordt gezien als de geboorteakte van Nederland en de Inspiratiebron voor de Amerikaanse Declaration of Independence. Dit gaat natuurlijk over het Plakkaat van Verlatinghe. Het Plakkaat uit 1581 is een van de topstukken van het Nationaal Archief. Maar is dit document uit de Tachtigjarige Oorlog echt de onafhankelijkheidsverklaring van Nederland en de geboorte van de onafhankelijke Republiek? Historicus Jasper van der Steen: ‘De gewesten hebben het nooit opgesteld met de intentie om onafhankelijk te worden.’
Tussen 1568 en 1648 waren acht Nederlandse gewesten in oorlog met het Spaanse koninkrijk van Filips II. De gebieden die zich tijdens deze Tachtigjarige Oorlog verzetten tegen het Spaanse rijk waren de gewesten Brabant, Gelre, Vlaanderen, Holland, Zeeland, Friesland, Mechelen en Utrecht. Deze gewesten zouden zich later verenigen onder het Plakkaat van Verlatinghe en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden gaan heten.
Topstuk
Het Plakkaat van Verlatinghe is sinds 1581 bewaard gebleven en wordt met veel trots tentoongesteld in het Nationaal Archief in Den Haag. Het wordt beschreven als de onafhankelijkheidsverklaring van Nederland, die de geboorte markeert van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Het zou ook de inspiratiebron zijn geweest voor de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring. Het is ‘een van de belangrijkste topstukken van het Nationaal Archief.’ Die ophemeling wekt de afkeuring van sommige historici.
Een historicus die het niet eens is met de omschrijving van het Nationaal Archief, is Dr. Jasper van der Steen, onderzoeker aan de Universiteit van Leiden: ‘De voornaamste reden waarom het Plakkaat niet te zien valt als de onafhankelijkheidsverklaring van Nederland, is omdat de gewesten het nooit hebben opgesteld met de intentie om onafhankelijk te worden. De Staten-Generaal zochten al naar een andere vorst voordat het Plakkaat was ondertekend.’ Het Plakkaat was dus niet bedoeld als onafhankelijkheidsverklaring, maar om Filips II af te zweren om vervolgens ruimte te maken voor een nieuwe beschermheer.
Van der Steen vindt het al helemaal te simplistisch om het Plakkaat de geboorte van Nederland te noemen: ‘Toen het Plakkaat was ondertekend en de gewesten onafhankelijk waren van Spanje, zag “Nederland” er heel anders uit dan nu. Bij het Plakkaat hoorden ook Brabant, Leuven en Antwerpen, dat ligt nu allemaal in België. Vlaanderen zat ook bij het Plakkaat van Verlatinghe en dat ligt ook niet meer in Nederland. Dus om van het Plakkaat een heel Nederlands verhaal te maken vind ik een beetje problematisch. Je ziet altijd dat bijvoorbeeld de argumenten van voorstanders van een Onafhankelijkheidsdag de geschiedenis zo erg vereenvoudigen dat het eigenlijk niet meer lijkt.’ Op deze manier proberen zij feitelijk een eigen Onafhankelijkheidsdag te forceren met behulp van het Plakkaat.
Afkijken
Dr. Paul Brood, senior medewerker Publicaties en openbaarheidsadviseur van het Nationaal Archief, en eveneens werkzaam aan de Leidse universiteit, is het wat de versimpeling betreft met Van der Steen eens: ‘Het Nationaal Archief kiest ervoor om de geschiedenis eenvoudiger uit te leggen om een breed publiek te kunnen bereiken.’ Hij legt uit dat er vanuit de politiek ook wordt aangemoedigd om het Nationaal Archief toegankelijker te maken voor het gewone publiek.
Het ontstaan van Nederland zou Brood het Plakkaat ook niet noemen. Hij vindt het wel passender om het Plakkaat de onafhankelijkheidsverklaring van Nederland te noemen. Daarbij noemt hij als reden de grote invloed die het Plakkaat zou hebben gehad op haar Amerikaanse opvolger: The Declaration of Independence, en dat het Plakkaat dus wel degelijk gezien moet worden als serieuze onafhankelijkheidsverklaring.
Brood pakt zijn tas en haalt zijn boek The Act of Abjuration: inspired and inspirational tevoorschijn. ‘Hier staat alles in.’ Het hoofdstuk dat Brood erbij pakt, legt de overeenkomsten tussen het Plakkaat van Verlatinghe en de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring op tafel. Gebaseerd op de overeenkomsten tussen de twee documenten, stelt Brood dat het zeer waarschijnlijk is dat Thomas Jefferson bij het opstellen van de Declaration of Independence veel heeft afgekeken van het Plakkaat.
Broods collega Van der Steen is hier sceptisch over: ‘Ik vind het bewijs heel erg indirect. En je ziet dat mensen elkaar napraten. Zij zeggen altijd: ‘ja het lijkt erg op elkaar.’’ Dat de twee documenten op elkaar lijken betekent niet dat Jefferson geïnspireerd was door het plakkaat. Het betekent dat beide documenten beïnvloed waren door al bestaande theorieën over het recht van verzet.’
Van der Steen ontkent niet dat er veel opmerkelijke overeenkomsten te vinden zijn tussen de twee documenten. Maar volgens hem is dat alleen maar logisch: als je een vorst wilt afzetten in een tijd waarin het eigenlijk niet normaal is, zal je moeten beargumenteren waarom je het doet. Aangezien dat in beide documenten een noodzakelijkheid is geweest, is daar al de vergelijking. Maar dat betekent niet dat Jefferson door het plakkaat was beïnvloed.
Waar Van der Steen zelf het begin van Nederland zou leggen, weet hij niet zo goed. Bij het Plakkaat van Verlatinghe in ieder geval niet, vanwege de geografische situatie en de manier waarop er toen gedacht werd over onafhankelijkheid. Toch zaten er wel veel praktische gevolgen aan het afzweren van Filips II als vorst. In alle afspraken speelde de koning geen rol meer, wapenschilden van de koning werden verwijderd en na het Plakkaat en de zoektocht naar een andere vorst, besloten de Staten-Generaal dat er niet langer één landsheer was, maar een gezelschap van graven. Dit gebeurde niet meteen na het Plakkaat. Maar deze verschuiving van macht in combinatie met het falen om een nieuwe vorst te zoeken, leidde toch tot de verplaatsing van de soevereiniteit naar een college van mensen en een nieuwe tijd voor ‘Nederland’.
Kleine geschiedenis van het Plakkaat van Verlatinghe
Al voor de oorlog begon was er onenigheid tussen de Spaanse vorst en de Nederlandse gewesten. Vooral vanwege de harde aanpak van de Protestantse bevolking in de gewesten. Filips II was actief bezig met het vervolgen van Protestantse christenen in de Nederlanden. Deze ‘ketters’ werden fanatiek opgezocht en geëxecuteerd. Dit leidde tot grote ontevredenheid bij de inwoners van de gebieden en had uiteindelijk in 1566 de Beeldenstorm tot gevolg, waarbij Protestante opstandelingen Katholieke kerken vernietigden. Filips II besloot hier hard op in te gaan en stuurde een leger onder leiding van de hertog van Alva, ook wel bekend als de IJzeren Hertog, naar de Nederlanden. Toch had deze harde aanpak niet het effect waarop Filips II had gehoopt. De opstand werd niet makkelijk neergeslagen, maar leidde juist tot meer verzet en het begin van de Tachtigjarige Oorlog in 1568.
Zo begon er een strijd tussen de Spaanse soldaten en de Nederlandse gewesten. Vanaf het begin van de oorlog in 1568 hadden de Nederlanden nooit de intentie gehad zich te verzetten tegen hun vorst. Zij vochten enkel tegen de Spaanse troepen die zich misdroegen in hun gebied. Vanwege het constante faillissement van Filips II in Spanje werden de Spaanse soldaten nauwelijks betaald. Daardoor gingen zij plunderen in de Nederlandse gewesten, waar zij juist de orde moesten herstellen. Pas in 1581 besloten de gewesten niet langer onderdeel te willen zijn van het Spaanse koninkrijk en in opstand te komen tegen Filips II zelf. De Nederlanden geloofden toen dat de problemen met de vorst niet meer opgelost konden worden. Dat schepte de noodzaak voor een sterke bondgenoot die hen kon beschermen tegen de Spanjaarden.
De Nederlandse gewesten begonnen een zoektocht naar een andere beschermheer en stelden het Plakkaat van Verlatinghe op. Met het Plakkaat gaven zij aan niet langer bij het Spaanse koninkrijk te willen horen. Het Plakkaat van Verlatinghe was iets bijzonders in die tijd. Het kwam vrijwel nooit voor dat een gebied daadwerkelijk haar vorst of beschermheer wilde afzweren en dat vervolgens ook deed. Echter, verliep de zoektocht naar een nieuwe vorst problematisch en omdat geen enkele vorst hen in bescherming wilde nemen, besloten de Nederlandse gewesten zichzelf te gaan besturen. Zo vormden zij in 1588 de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
Zo was er voor de Nederlandse gewesten een lastige zoektocht naar een andere vorst begonnen. Na door verschillende vorsten te zijn afgewezen zoals koningin Elizabeth van Engeland en de hertog van Anjou, de broer van de Franse koning, besloten de gewesten om de zoektocht te stoppen en onafhankelijk te worden. Dit gebeurde uiteindelijk in 1588. Een echte onafhankelijkheidsverklaring zou Van Steen het Plakkaat dus niet noemen: ‘Ik denk niet dat mensen toen in gedachten hadden: we zijn nu een republiek. Dat was ook niet per se een ideaal. Het was een zoektocht naar een buitenlandse vorst die op een teleurstelling uitliep.’