achtergrondartikel
Methyleenblauw als redmiddel tegen malaria

Al jaren doen wetenschappers onderzoek naar een methode om malaria te bestrijden. En begin februari was daar ineens hoop: uit The Lancet Infectious Diseases kwam naar voren dat methyleenblauw een veilig middel blijkt te zijn dat de malariaparasiet met een ongekende snelheid doodt. De blauwe kleurstof doodt de malariaparasiet al binnen 48 uur en kent slechts onschuldige bijwerkingen. Zeker in combinatie met andere medicijnen en bestrijdingsmiddelen lijkt methyleenblauw een doorbraak voor de toekomst.

In 2016 stierven er nog 445.000 mensen aan de gevolgen van malaria, blijkt uit het World Malaria Report 2017 van de Wereldgezondheidsorganisatie. Hoewel malaria in Nederland zelden voorkomt, behoort het tot een van de dodelijkste infectieziekten in arme landen. Even ter vergelijking: in Nederland stierven er volgens het Centraal Bureau van de Statistiek in 2016 drie mensen aan de gevolgen van malaria. In Afrika is dat aantal sterfgevallen extreem hoog. 91% van de totale sterfgevallen worden door Afrika vertegenwoordigd. Een effectief middel tegen de ziekte is voor landen als Afrika dan ook meer dan welkom. 

Wat doet malaria met je lichaam?

Malaria is een infectieziekte die wordt veroorzaakt door parasieten. Vrouwtjesmuggen zijn vaak geïnfecteerd met deze malariaparasiet en vormen een bron van besmetting voor mensen. Malaria kent daarbij verschillende vormen, waarvan Plasmodium falciparum de meest gevaarlijke en dodelijke vorm is. Een geïnfecteerde mug brengt bij een beet honderden parasieten in het bloed. Via het bloed komen deze parasieten in de lever terecht, waar de parasieten zich vermeerderen. Later beginnen ze ook de rode bloedcellen te infecteren. Doordat organen vervolgens te weinig zuurstof ontvangen, treden er levensbedreigende stoornissen op. 

Besmetting & bestrijding

Volgens Artsen Zonder Grenzen lopen vooral kinderen en zwangere vrouwen een groter risico om besmet te raken met malaria. Kinderen hebben namelijk nog geen weerstand opgebouwd tegen de ziekte en ontwikkelen, wanneer zij eenmaal besmet raken, vaak een heftige vorm van malaria. Zwangere vrouwen hebben door hun zwangerschap bovendien een verlaagd immuunsysteem, waardoor ook zij tot de hogerisicogroep behoren.

Op dit moment zijn veel methoden om malaria te bestrijden gericht op het gebruik van klamboes, insecticiden en geneesmiddelen. Volgens medisch entomoloog Bart Knols mogen deze bestrijdingsmiddelen niet onderschat worden. “Het bestrijden van de mug of het voorkomen van een beet heeft malaria met de huidige middelen enorm veel teruggebracht in de afgelopen jaren. Daarbij levert de klamboe de grootste bijdrage met ruim 68%. Maar ook medicatie op grote schaal, als combinatietherapieën, en het sprayen van insecticiden binnenshuis leveren een grote bijdrage aan de bestrijding van malaria.” 

Hoewel deze methoden malaria inperken, lijken de parasieten de insecticiden en de geneesmiddelen toch steeds vaker te slim af. Doordat sommige parasieten inmiddels resistent zijn tegen deze insecticiden, blijft de uitdaging naar de bestrijding van malaria groot.

Seksuele parasieten

Teun Bousema, wetenschapper aan het Radboud UMC, doet al jaren onderzoek naar de preventie van malaria. Er zijn twee soorten malariaparasieten: “Je hebt de aseksuele parasiet waar mensen ziek van worden en de seksuele parasiet die muggen besmet.” Bousema en zijn team hebben in het onderzoek vooral gekeken naar het effect van de seksuele parasiet. “Dat is van belang, omdat malaria zich zo snel verspreidt dat je daar echt winst uit kan halen.” 

Tijdens het onderzoek in Mali, dat Bousema samen met de Universiteit van California in San Francisco (UCSF) en het Malaria Research en Training Center (MRTC) uitvoerde, kwam hij tot de ontdekking dat methyleenblauw effectief is in de strijd tegen malaria. Bousema en  zijn team namen in hun onderzoek mannelijke deelnemers op die besmet waren met Plasmodium falciparum

Uit bloeduitstrijkjes konden de onderzoekers vaststellen dat de deelnemers waren geïnfecteerd met gametocyten. Dit zijn de seksuele parasieten die gespecialiseerd zijn in de overgang van de malariaparasiet tussen mens en mug. Wanneer een mug iemand bijt, zuigt zij het bloed op en komen de gametocyten in de maag van de mug terecht. Vervolgens ontwikkelen er zich in de mug nieuwe besmettelijke malariaparasieten, de zogenaamde sporozoieten, die zij weer overdraagt als zij een volgend slachtoffer bijt. 

De deelnemers uit Bousema’s onderzoek kregen gedurende drie dagen middelen toegediend, waaronder methyleenblauw, om de effectiviteit ervan te achterhalen. Daaruit bleek dat de patiënten die voorzien waren van methyleenblauw binnen 48 uur al niet meer besmettelijk waren voor de mug. Methyleenblauw doodt de gametocyten, waardoor patiënten de parasiet dus niet meer kunnen overdragen.

Nieuwe ontdekking

Volgens Bousema is een middel dat snel de seksuele malariaparasiet doodt, zoals methyleenblauw, heel zinnig om ervoor te zorgen dat er geen muggen besmet raken, en zo dus ook geen nieuwe mensen. “Er was nog nooit eerder een goede studie gedaan om te kijken of methyleenblauw de huidige generatie medicijnen kan helpen om de verspreiding van malaria tegen te gaan.”

Wat is methyleenblauw?

Normaal gesproken wordt methyleenblauw in onder andere de microbiologie gebruikt als kleurstof voor het aankleuren van preparaten. Het is eigenlijk heel eenvoudig. Methyleenblauw geeft kleur aan een dode cel en laat een levende cel voor wat het is. Zo kunnen onderzoekers cellen onderscheiden. Nu kan methyleenblauw dus ook ingezet worden om de malariaparasiet te doden. 

“Toch is methyleenblauw niet geheel vernieuwend”, vertelt Bart Knols. “We wisten al wel langer dat deze kleurstof de malariaparasiet doodt, maar het vernieuwende en opzienbarende aspect is het feit dat de seksuele stadia zo snel verdwijnen. Echter, we kunnen mensen nu niet zomaar methyleenblauw gaan geven. De praktische toepassing moet dus nog achterhaald worden. Dat wil zeggen: hoe gaan we het inzetten? In welke dosis mag je het gebruiken?”

Bousema laat weten dat er tot op heden in ieder geval alleen onschuldige nadelige bijwerkingen aan methyleenblauw zijn gevonden. “Het nadeel aan methyleenblauw is dat het ook je urine blauw maakt. In principe is dit niet erg, maar kan het patiënten wel afschrikken. Bovendien kan het ook vlekken geven als kinderen bijvoorbeeld geen luiers dragen en kan het patiënten verontrustende gevoelens geven. Maar in de dosering die wij gebruiken zijn er geen andere nadelige bijwerkingen geconstateerd.”

Hoewel methyleenblauw dus weinig bijwerkingen kent, geeft ook deze kleurstof geen uitsluiting tegen resistentie. Volgens Bousema is er altijd een mogelijkheid dat de malariaparasiet ook resistent wordt voor methyleenblauw. “Maar”, geeft Bousema aan, “het werkingsmechanisme is heel anders. En als je het combineert met andere medicijnen, zoals wij in ons onderzoek deden, is de kans op resistentie heel klein.”

Toekomst malariabestrijding

Optimisme over de toekomst mag er zijn, gezien er al zeker stappen gezet zijn. “De ziektelast van malaria is in de afgelopen vijftien jaar 50% teruggebracht met goede behandeling en muggenbestrijding”, aldus Bousema. Onderzoeken en preventiemiddelen als klamboes, insecticiden en geneesmiddelen leveren daarbij ieder hun bijdrage. “Of de ziektelast ook naar 0% gebracht kan worden met de huidige middelen is de grote vraag. Misschien kunnen een vaccin of methyleenblauw daarbij helpen.”

Volgens Knols is vooral een geïntegreerde aanpak van belang. Daarbij moet volgens hem ook meer de nadruk komen op de bestrijding van de muggen buitenshuis. “Je moet je niet focussen op één aspect, maar op allerlei fronten tegelijkertijd. Op dit moment hebben de klamboe en de insecticiden het grootste effect binnenshuis. Maar op het moment dat je malaria wil uitroeien, moet je ook buitenshuis aan de slag. Dan kun je het beste naar de plekken gaan waar de muggen broeden, in stilstaand water, en kun je daar goedwerkende biologische bestrijdingsmiddelen toepassen. Met zo’n methode kun je de larven van de mug doodmaken. En zo’n soort methode moet de toekomst hebben.”

Bovendien geeft Knols aan dat het nog even zal duren voordat methyleenblauw op grote schaal ingezet kan worden. “Er zijn nog een hoop stadia die je moet doorlopen voordat je het medicijn op de markt kan brengen. Bij een nieuw medicijn ben je al snel 8 tot 10 jaar verder voordat het daadwerkelijk zo ver is.”

In een vervolgonderzoek is het voor onderzoekers in ieder geval belangrijk om te bepalen of methyleenblauw de verspreiding van malaria onder veldomstandigheden kan inperken. Tevens moeten zij onderzoeken of methyleenblauw kostenefficiënt is om op grote schaal in te zetten. En wie weet wat voor methoden de onderzoekers in de tussentijd buitenshuis ontdekken. De tijd zal het leren.

05 - 04 - 2018 |
Kelly van Zuijdam