De modernisering in Nederland is tussen 1790 en 1880 vertraagd door de christelijke visie op het Laatste Oordeel. Dat concludeert de Leidse historica Rie-Hilje Kielman in haar proefschrift. De ‘eindtijdverwachting’ zorgde voor een botsing tussen vrijzinnige liberalen en orthodoxe christenen. “Het verbaast mij hoe mensen kunnen zeggen dat moslims de Koran minder letterlijk moeten nemen, terwijl het christendom daar eeuwen over gedaan heeft.”

Wat is de eindtijdverwachting?
“Volgens de Bijbel is tijd eindig. Ooit zal het Laatste Oordeel aanbreken en dan keert Jezus terug op aarde om Zijn oordeel te vellen over de levenden en doden. Voor de vrome gelovigen breekt dan de Heilsorde aan: een wereld waarin kwaad, ziekte en dood niet meer bestaan. De Bijbel bevat verschillende aanwijzingen voor wanneer deze eindtijd zal aanbreken, namelijk geloofsafval, rampen en oorlogen in combinatie met de komst van de Antichrist. Deze valse profeet zou eerst orde brengen, maar later verdere geloofsafval.”

Waarom was er onenigheid over het Laatste Oordeel?
“De nasleep van de Franse Revolutie bracht deze tekenen van oorlog, ziekte en geloofsafval. Christenen waren verontrust: verlichtingsfilosofen concludeerden dat god dood was en de bijbel een fabeltje. Daarnaast werd Napoleon gezien als de Antichrist. Dit alarmisme, dat Het Laatste Oordeel op zeer korte termijn voorspelt, beïnvloedde hun handelen. Er waren twee afsplitsingen binnen deze beweging, namelijk de optimisten die hoge verwachtingen hadden van de komende heilsorde en de doemdenkers die zeer cultuurpessimistisch waren en dus twijfelden aan de veranderingen.”

Wie waren hun doelgroep?
“De cultuurpessimisten kregen de meeste aanhangers in Nederland. De vele evangelische zendingsgenootschappen wisten zowel hoog- als laagopgeleiden te werven, maar richtten zich vooral op de arbeiders. Zij zouden anders ten prooi vallen aan het socialisme en dat leidde naar hun idee tot goddeloosheid. Het socialistische geloof in een maakbare samenleving kwam niet overeen met hun idee dat alle hulp van boven, van God, moest komen. De vrijzinnige liberalen, die geïnspireerd door de Verlichting de modernisering steunden, keken met verbijstering naar hun succes.”

Waarom was deze christelijke stroming zo succesvol?
“Er was een grote publicatiegolf waarbij vele eindtijdprofeten hun ideeën opschreven. De christelijke organisaties hadden daarnaast vanaf 1850 allemaal eigen tijdschriften en kranten die door de nieuwe drukpers makkelijk te verspreiden waren. Ook de jongerenorganisaties die filantropisch werk deden, wierven veel nieuwe leden die in feite geïndoctrineerd werden met de eindtijdverwachting. De liberalen waren eerst lacherig over hun initiatieven, maar later begonnen de liberale tijdschriften te waarschuwen voor het gevaar dat deze christenen vormden.”

Wat was het gevolg van hun succes?
“Grote groepen van de Nederlandse bevolking stonden negatief tegenover modernisering, wat een vertragend effect had. Er wordt vaak een beeld geschetst van Nederland als een slapende natie tijdens de modernisering, maar het tegendeel is waar. De negentiende eeuw was een angstige tijd waarin de eindtijdverwachting vele aanhangers verwierf en een grote botsing teweeg bracht met het vooruitgangsgeloof van de liberalen. Modernisering was een gevecht: in de bronnen zag ik de strijd zich voor mijn ogen voltrekken. Het verbaast mij hoe mensen kunnen zeggen dat moslims de Koran minder letterlijk moeten nemen, terwijl het christendom daar eeuwen over gedaan heeft. Een heilig boek laat men niet zomaar los.”