Saaie toonladders, ingewikkelde noten lezen, en steeds weer dat ellenlange oefenen: niet iedereen heeft goede herinneringen aan de verplichte muzieklessen die hij als kind had. Toch zou volgens velen muziek weer een rol moeten spelen op de basisschool. Muziek maken versterkt hersenverbindingen en verbetert de fijne motoriek. Ook op sociaal gebied hebben kinderen die muziek maken een streepje voor.
Violen, trompetten, fluiten, en cello’s die bijna even groot zijn als de basisschoolkinderen zelf. Als op de Haagse Gelderlandschool op donderdagmiddag de normale lessen zijn afgelopen, verschijnen vanuit alle hoeken van het gebouw kinderen met hun instrumenten, op weg naar het lokaal waar zij wekelijks muziekles krijgen van professionele muzikanten. In de gymzaal, waar het orkest van groep 6 repeteert, klinkt op de maat van Pirates of the Caribbean een luid gestamp. Als de docente vraagt of iemand een stukje wil voorspelen, schieten bijna direct tien handen de lucht in. ‘Juf, juf! Mag ik vandaag?’
Muziek zou er voor iedereen moeten zijn, vindt ook minister Bussemaker. Daarom stelt ze de komende jaren 25 miljoen euro beschikbaar om het muziekonderwijs structureel te verbeteren. Joop van den Ende en Koningin Máxima hebben zich al aangesloten als ambassadeur, en de publieke omroep doet ook mee. Zij zijn het er blijkbaar al over eens: muziek is belangrijk. Maar wat maakt muziek dan zo belangrijk?
‘Muziek is de ultieme taal voor je emoties,’ zegt neuro-musicoloog Artur Jaschke. ‘En het is nog zoveel meer dan dat.’ Na een opleiding contrabas en drums is hij een paar jaar actief geweest als professioneel muzikant. Tegenwoordig doet hij aan de Vrije Universiteit onderzoek naar de effecten van muziek op het brein.
Op dit moment onderzoekt Jaschke de langetermijneffecten van muziekles. Dit doet hij door kinderen gedurende drie jaar te volgen, terwijl zij wekelijks volgens een vast programma muziekles krijgen. ‘Dankzij hersenonderzoek naar muzikanten weten we al dat er veel effecten bestaan, maar we hebben ze tot nu toe nog niet zelf kunnen creëren. Eerdere studies hebben gebruik gemaakt van hele korte interventies, waarbij kinderen voor een aantal weken of maanden les kregen. Maar hiervan lopen de resultaten erg uiteen. Met een langere studie hopen we op een concreet resultaat, en een duidelijk verschil.’
Oefenen
Mervoeudi (11 jaar) heeft sinds drie jaar muziekles, en hij doet het zo goed dat hij nu af en toe andere kinderen helpt. ‘Vroeger maakte ik muziek met dingen om mij heen, ik trommelde bijvoorbeeld op tafels, maar ik had nooit echt lessen. Met school zijn we naar verschillende orkesten geweest, en mocht ik ook allemaal instrumenten proberen. Toen ik voor het eerst een cello in mijn handen kreeg, voelde ik meteen dat het instrument bij me paste. Ik hou van de hoge noten en lage tonen.’
‘Iedereen is muzikaal’, zegt Jaschke stellig. ‘Je hoort wel eens mensen zeggen dat muzikaal talent in de familie zit, maar er is te weinig bewijs om dit te bevestigen. Natuurlijk is de één een succesvoller muzikant dan de ander, maar dat heeft vooral met motivatie te maken. Ergens goed in worden vereist urenlange oefening. Volgens de vuistregel ben je expert als je 10 jaar lang 8 uur per dag oefent. Dat komt dus ook niet zomaar uit de lucht vallen.’
In principe zou elke beginner dus gelijke kansen hebben, maar dat is in de praktijk lang niet altijd het geval. ‘Verplicht muziekonderwijs is een goede zaak. Het is misschien niet altijd even leuk, maar je krijgt er ontzettend veel voor terug. Bovendien kun je het niet aan alle ouders overlaten om hun kinderen muzikaal op te voeden. Muziekles is vaak te duur, of speelt helemaal geen rol binnen het gezin. En dat is zonde, want iedereen kan profiteren van muziekles.’
Een actief brein
Jantine Veenstra is plaatselijk coördinator van het Leerorkest, een landelijk initiatief dat muzieklessen op scholen realiseert. Hierbij ligt de focus vooral op kinderen van wie de ouders geen muzieklessen kunnen betalen, of die nooit in aanraking zijn geweest met muziek. Veenstra: ‘Iedereen mag instrumenten proberen, en dan beslissen de kinderen zelf of ze ermee door willen gaan. Muziek heeft talloze voordelen voor de ontwikkeling van een kind, en iedereen zou die kans moeten krijgen.’
Door hersenonderzoek te doen naar amateurmuzikanten, kunnen we dit soort voordelen ontdekken. ‘Waar de effecten in het brein te zien zijn?’ Om die vraag moet Jaschke lachen. ‘Het zit echt overal. Wil je echt dat ik alle gebieden opnoem? Als je muziek maakt, activeer je een gigantisch netwerk.’ In wezen wordt het hele circuit groter, en worden verbindingen tussen hersendelen sterker.
Bovendien hebben muzikanten simpelweg meer grijze en witte stof: de hersenen worden dus letterlijk groter. De verbinding tussen de twee hersenhelften bijvoorbeeld, het corpus callosum, maakt een enorme groei door bij regelmatig muziek maken. ‘Dat is ook maar een voorbeeld. Muziek triggert een gigantisch netwerk in het brein, en we snappen nog niet helemaal hoe dat werkt.’
‘Muziek is niet alleen denken, het is bewegingen aansturen en hand-oog coördinatie verscherpen’, legt Jaschke uit. ‘Daarbij heeft elk instrument zijn unieke aspecten. Zo zijn drummers het meest fysiek bezig: zij moeten al hun ledematen afzonderlijk van elkaar kunnen bewegen. Iemand die viool speelt is bezig met timbre en intonatie door middel van handbewegingen, en zelfs een zanger stuurt spieren aan, namelijk de stembanden.’
Als wij onze spieren aansturen, activeren we onze motor areas. Dankzij deze hersengebieden kunnen we allerlei soorten beweging plannen en uitvoeren. Ons brein heeft voor ieder lichaamsdeel een speciale plek van waaruit we onze spieren aansturen. Lichaamsdelen die we veel en vooral specifiek gebruiken, nemen een groter deel van de hersenen in beslag. Omdat we met onze vingers heel veel verschillende en fijne bewegingen maken, is de representatie hiervan in verhouding gigantisch.
Maar deze gebieden liggen niet vast. Op het moment dat je een beweging vaak uitvoert, ontwikkel je een soort geheugen. Je brein raakt steeds meer gewend aan de handeling en kan deze makkelijker uitvoeren. Hierbij wordt de representatie ook groter, en ontwikkel je meer hersenverbindingen. Jaschke: ‘Je verbetert simpelweg je fijne motoriek. Dat zie je terug bij iets stoms als bijvoorbeeld het opendraaien van een flesje. Je coördinatie wordt er beter van.’
Slimmer
Muzikale skills kunnen zelfs van pas komen in de academische wereld. ‘Stel je voor dat je een hersenscan maakt van de activiteit in het brein, tijdens het spelen van muziek. Als je het plaatje hiervan op een plaatje zou leggen van de activiteit die je meet als we bezig zijn met taal en rekenen, is er veel overlap te zien.’ De gebieden die wij gebruiken met taal en rekenen, gebruiken wij dus ook om muziek te maken.
Dus je wordt slimmer van muziek? Jaschke zucht. ‘Ik haat het als mensen dit argument aanhalen. Wat is nou eigenlijk slimmer? Ja, op bepaalde gebieden krijgen kinderen een hoger IQ, maar is dat nou echt wat we willen? Door muziek worden kinderen beter op sociaal en emotioneel niveau, en kunnen ze beter integreren. Kinderen die al vroeg in aanraking komen met muziek liggen makkelijker in de groep, en kunnen doorgaans beter hun emoties uiten. Dat is ook een belangrijke vorm van intelligentie. IQ heeft in onze onderzoeken nul waarde.’
Ook Leerorkest-coördinator Veenstra wil verder kijken dan slechts IQ. ‘Muziekonderwijs heeft inderdaad voordelen voor leren, maar veel belangrijker zijn de andere aspecten. Kinderen leren met elkaar samenwerken en krijgen te maken met verantwoordelijkheid over een instrument, dat ze in bruikleen krijgen. Daarnaast ontwikkelen ze discipline. Ze mogen elk instrument vrijblijvend proberen, maar als ze ‘ja’ hebben gezegd, moeten ze dat van ons minimaal een half jaar volhouden. Sommigen vinden dat nog best moeilijk, vooral als ze een beetje beginnen met puberen. Ik moet regelmatig kinderen meesleuren uit de wc, die hebben zich daar dan verstopt. Daarnaast hebben ze nog de verantwoordelijkheid over een instrument, dat ze in bruikleen krijgen. Het zijn waardevolle lessen.’
Mervoeudi weet al zeker dat hij de cello blijft spelen, ook als hij van school gaat. ‘Ik wil er alles uithalen, en mijn talent ontwikkelen. Met muziek kan je zoveel bereiken. Maar als dat niet lukt blijf ik nog steeds spelen hoor, gewoon voor de lol!’ Jaschke glimlacht. ‘Het belangrijkste blijft dat muziek voor iedereen is weggelegd, en we er met z’n allen plezier aan kunnen beleven. Het woord zegt het al: ‘muziek spelen’. Het is gewoon hartstikke leuk. En gelukkig kunnen we er ook nog ontzettend veel van leren.’