Op straat wordt iemand lastiggevallen, maar niemand die ingrijpt: het omstandereffect. Dit effect blijkt niet zoals gedacht een bewuste keuze, maar komt voort uit een reflex. Cognitief psycholoog Ruud Hortensius (Tilburg University) heeft voor zijn promotieonderzoek onder andere met Virtual Reality aangetoond welke personen eerder dan anderen iemand in nood te hulp zullen schieten.
Hoe kwam u bij de strekking van het onderzoek uit?
“Ik ging er vanuit dat het anders zat, dat het in tegenstelling tot eerdere onderzoeken geen bewuste beslissing moest zijn. Ik doe zelf als cognitief psycholoog vanuit de sociale psychologie onderzoek, waarbij er bijvoorbeeld wordt gekeken naar de reflex vanuit het brein en hoe dieren reageren. Het omstandereffect is onbewust gedrag, een zogenaamde egocentrische reflex. Het is een gevolg van processen waar we geen gedachten bij hebben. Vanuit deze grove hypothese hebben we het onderzoek uitgebreid.”
Kunt u die ‘egocentrische reflex’ toelichten?
“De egocentrische reflex is een verzamelnaam voor een proces van het hulpgedrag. Het is een samenspel tussen twee processen die tegenover elkaar staan en gekoppeld aan een evolutionair proces dat we delen met dieren. Proces ‘a’ omvat het persoonlijk ongemak, de gevoelens die een persoon op dat moment voelt. Proces ‘b’ is de meelevende reactie die volgt. Bij mensen bij wie het proces ‘a’ sterker optreedt, zal ook eerder het omstandereffect van toepassing zijn, aangezien pas later de gevoelens in perspectief komen.”
Wat voor rol speelde Virtual Reality in uw onderzoek?
“Virtual Reality is een computertechniek die mensen in een virtuele omgeving kan zetten. Binnen de neuropsychologie is het altijd het doel om alles zo realistisch mogelijk na te bootsen, maar het echte leven is niet hetzelfde als in een lab. Om realistische situaties te onderzoeken die voor iedereen constant zijn, gebruik je VR.”
Hoe ging dat te werk?
“Je neemt plaats in een ruimte met vier grote schermen om je heen, die meebewegen wanneer je loopt. We hebben een groep supporters van FC Barcelona in een virtuele bar neergezet en een gesprek laten houden met een virtueel persoon. Vervolgens kwam de ‘vijand’ binnen, een supporter van Real Madrid, die de supporter begon uit te schelden en te bedreigen. Door middel van camera’s en tracking konden we meten wie er wel en niet hulpgedrag vertoonde en in staat was om te helpen.”
Welke rol hoopt u dat uw onderzoek kan spelen in de toekomst?
“In de toekomst hopen we met VR bepaalde groepen mensen bloot te stellen aan dit soort situaties en het meest efficiënte gedrag te bereiken door het trainen van reflexen bij bijvoorbeeld brandweer, hulpverleners of politie. Het heeft ook zeker een toepassing op andere vlakken, zoals de bestrijding van specifieke angsten of bedreigende situaties.”
Heeft het onderzoek u zelf beïnvloed?
“Helaas heeft iedereen het wel eens meegemaakt en in verschillende vormen. Als ik nu bijvoorbeeld over straat loop en een dergelijke situatie meemaak, ben ik me meer bewust van het omstandereffect. Laat jezelf geen slachtoffer zijn van je reflexen.”