Middeleeuws handschrift: letters verraden datum

Leiden, Universiteitsbibliotheek, BUR Q 1 (c. 1100). Foto: Erik Kwakkel.
07 - 05 - 2015 ► 14:03



Omstreeks 1100 maakte het schrift in Europa een snelle ontwikkeling door. Veranderende lettervormen verraden de leeftijd van voorheen ongedateerde handschriften uit de twaalfde eeuw. Dit is de uitkomst van het VIDI-project van dr. Erik Kwakkel (Universiteit Leiden). “Van 19 van de 20 handschriften uit de Middeleeuwen weten we geen datum, die kunnen we nu preciezer gaan dateren.”

Vanaf het jaar 1100 is er in enkele decennia veel gewijzigd aan het schrift. Driehonderd jaar daarvoor en daarna, tijdens de periodes van het Karolingische en Gothische schrift, veranderde het schrift nauwelijks. Eind elfde eeuw maakte Europa een grote intellectuele ontwikkeling door, waardoor ook het schrift veranderde. Doordat deze wijzigingen nu uitgebreid in kaart zijn gebracht, kunnen veel manuscripten een datum krijgen.

Nieuwe manier van schrijven
Een voorbeeld van zo’n snelle ontwikkeling, de schrijfwijze van de letter ‘n’, is te zien op de afbeelding bovenaan. Naast het gat in de pagina staat als tweede letter de ‘n’. Het eerste voetje van de ‘n’ loopt links af, terwijl het tweede voetje duidelijk naar rechts loopt. Kwakkel: “Je duwt en laat vervolgens los, dan gaat de pen vanzelf naar rechts. Vanaf dat moment wordt het schrijven op de regel belangrijk.”

Om tot deze resultaten te komen heeft Kwakkel een database ontwikkeld van ruim 500 handschriften. Door telkens op dezelfde manier naar de verschillende schriften te kijken is er informatie verzameld die de ontwikkelingen goed laat zien in grafieken. Zo ook het voorbeeld van de letter ‘n’: waar voor het jaar 1100 de voetjes van de letter naar links gaan, staan de voetjes in het jaar 1120 voor 70% naar rechts.

Graph Erik Kwakkel 1

Grafiek voetstijlen ‘m’ en ‘n’. Bron: “Turning Over a New Leaf: Manuscript Innovation in the Twelfth-Century Renaissance”

Hoogleraar Nederlandse letterkunde van de Middeleeuwen Frits van Oostrom is onder de indruk van Kwakkels manier van werken: “Het onderzoek combineert op een spannende manier klassieke objecten met moderne methoden; een schoolvoorbeeld van toekomstgerichte geesteswetenschappen”.

Vervolgonderzoek
1 mei is het onderzoek afgelopen. Dan gaat Kwakkel weer college geven, al ligt het volgende ijzer al in het vuur met een aanvraag voor een VICI-onderzoek. De kans dat die aanvraag gehonoreerd wordt, is wel een stuk kleiner. Slechts drie onderzoeken in de Geesteswetenschappen krijgen per jaar de beurs van 1,5 miljoen euro toegekend.

Het volledige onderzoek Turning Over a New Leaf is hier terug te vinden.

Yuri Noordam



Geen reacties mogelijk.

artikelen van Yuri Noordam:
Drones, goed voor meer dan mooie filmpjes
Middeleeuws handschrift: letters verraden datum
“Binnen tien jaar ligt kweekvlees in de supermarkt”