“Onze kalief heeft de gelofte van trouw van onze broeders bij Boko Haram geaccepteerd. Daarom feliciteren wij moslims en onze jihad-broeders in West-Afrika.” Zo klonken de woorden van Abu Bakr al-Baghdadi, de leider van IS, in de video van 9 maart. IS accepteerde de gelofte van trouw van Boko Haram. Ook imiteert Boko Haram de laatste tijd de mediastrategie van IS, door meer berichten via social media te verspreiden. Maar komen de ideologie en de strategie van beide partijen genoeg overeen voor een echte samenwerking? Volgens experts is dit een hypothetische vraag.
Verbintenissen en geloftes zijn niets nieuws in de wereld van het terrorisme. Al-Qaeda heeft gelieerde groepen over de hele wereld, zoals Al-Qaeda in de Maghreb (AQIM) of Al-Qaeda op het Arabisch Schiereiland. Het zijn een soort ‘franchises’, ze strijden onder de vlag van het hoofdkantoor. Dat gaat goed zolang de strategie en de ideologie van de ‘franchises’ en het hoofdkantoor bij elkaar passen.
De structuur van terroristische organisaties is al vaak onderzocht, zeker na de aanslagen van 9/11. De focus lag toen vooral op de structuur van Al-Qaeda, onderzocht door verschillende Amerikaanse onderzoekers. Zij delen terroristische organisaties in naar de hoeveelheid autoriteit binnen de strategie, operatie en tactiek. Zo onderscheiden ze verschillende structuren, zoals een hiërarchie, netwerk of beweging. Maar vaak zie je een mengeling van structuren, bijvoorbeeld bij Al-Qaeda en zijn ‘franchises’. Dezelfde structuur hanteren of een gedeelde structuur ontwikkelen is belangrijk om hetzelfde doel te bereiken.
Toch ziet de samenwerking bij een aanslag er soms niet helemaal uit zoals het ‘hoofdkantoor’ in zijn hoofd had. Bij de aanslagen in Istanbul van 2003 waren joodse en Britse gebouwen het doelwit, zoals twee synagoges en het Britse consulaat. Achter deze aanslagen zaten twee Turkse mannen, die getraind hadden in Afghanistan en banden hadden met Al-Qaeda. De aanslagen waren duidelijk van symbolische aard. Dit was tegen de instructies van Bin Laden in die had geïnstrueerd om ‘vooral strategische doelen aan te vallen.’
De ideologie van beide partijen hoeft niet helemaal hetzelfde te zijn om tot een goede samenwerking te komen. De groepen die met Al-Qaeda gelieerd zijn, richten zich op de strijd op een meer lokaal niveau. De doelen, dus de aanslagen die ze plegen, dragen bij aan het grotere doel van Al-Qaeda, namelijk de globale jihad met als eindresultaat het ontstaan van een kalifaat.
Komt de ideologie van IS en Boko Haram voldoende overeen voor samenwerking? Beide groepen hebben de Islam als religie, maar doel en verleden van Boko Haram verschillen sterk met die van IS, aldus Akinyinka Akinyoade, expert volksgezondheid en ontwikkeling van Nigeria aan het African Study Centre Leiden. “Tot 2009 was Boko Haram niet gewelddadig, het was een sociale beweging. De aanhangers discussieerden na het vrijdaggebed over het sociale beleid in Nigeria. Toen er leden van de groep opgepakt werden en omkwamen, werden ze gewelddadig. Eerst alleen tegen veiligheidsdiensten en later werden ook scholen en ziekenhuizen hun doelwit.” IS heeft altijd het doel gehad om het originele kalifaat te herstellen, wat voortkwam uit een extreme interpretatie van de Islam. Daarentegen is Boko Haram opgekomen vanuit de onvrede van de maatschappelijke situatie in Noord-Nigeria en gebruikt het religie en de lokale geschiedenis als handvat om mensen en agressie mee te mobiliseren.
“Het zijn gewoon een stelletje gefrustreerde rotjongens, maar ze kunnen erg makkelijk gebruik maken van een religieus discours dat onderdeel is van de islam in hun gebied, om de emotie van mensen die ze nodig hebben te mobiliseren”, zegt Dorrit van Dalen, recent gepromoveerd op onderzoek naar de islam in Midden-Afrika. Ze werkte er elf jaar als journaliste en woonde dicht bij het gebied waar Boko Haram nu actief is. Om Boko Haram te begrijpen, moeten we terug naar de zeventiende eeuw, legt Van Dalen uit.
Kern van de Boko Haram-ideologie is het onderscheid tussen goede moslims en mensen die maar doen alsof. Dat onderscheid stamt uit de zeventiende eeuw, toen Noord-Nigeria nog geen achtergesteld gebied was. Het had juist een rijke dynastie, met een centrum van kennis, economie en religieuze autoriteiten. Slavernij bestond daar ook en de regel van de Islam is dat je van een moslim geen slaaf mag maken.
Centraal in de terminologie van Boko Haram staat het begrip jahiliyyah. Van Dalen: “Jahiliyyah is onwetendheid, een begrip dat in de hele islam belangrijk is maar in deze regio wordt dat gekoppeld aan: ‘wie onwetend is, is een nepmoslim, is een heiden, is zwart, is slaaf. Boko Haram kan zich beroepen op deze traditie, waarvan wordt gezegd dat het driehonderd jaar geleden wetenschappelijk is bewezen.” Iemand tot geen echte moslim verklaren ging heel ver, er kwamen zware theologische discussies aan te pas in het klassiek Arabisch.
Volgens Van Dalen was het testen van de ‘onwetendheid’ van de mens over hun geloof, vergelijkbaar als wij moeten antwoorden op de vraag ‘Geloof je in God?’ met het een theologisch verhaal in het Latijn. “En als je dan aarzelde, dan was je geen echte moslim, terwijl er een hele sterke traditie is in de islam dat je niet zomaar van iemand mag zeggen, jij bent geen moslim.” Het onderscheiden van een ‘echte moslim’ en een ‘nepmoslim’ komt niet alleen bij Boko Haram naar voren, deze tactiek zie je ook bij IS. Zij zijn de échte moslims, die leven volgens de échte wetten. In dat opzicht komt de tactiek van Boko Haram en IS redelijk overeen, maar er zijn veel meer factoren die bij een samenwerking meespelen, zoals de strategie en de mate van autoriteit.
Maar hoe ziet een samenwerking tussen beide er dan uit? Dat is ontzettend hypothetisch volgens David Ehrhardt, universitair docent aan Leiden University College en gespecialiseerd in internationale ontwikkelingen, conflict studies en Nigeria. “Ik weet niet eens hoe zo’n echte samenwerking eruit zou zien, want dan zou Boko Haram echt een andere organisatie moeten zijn. Ze zouden zich dan meer moeten gaan gedragen als een soort Al-Qaeda in de Maghreb.”
Waarom is die samenwerking dan nog zo hypothetisch als er een verbond is? “Het is wel zo dat IS ze geaccepteerd heeft als hun Nigeriaanse broeders, maar veel concreets heb ik daar nog niet van gezien. Ik wil niet zeggen dat het er niet is, maar het is meer een intentieverklaring”, legt Ehrhardt uit. Hij geeft aan dat we voorzichtig moeten zijn om hier een uitspraak over te doen. “Er kan in de afgelopen weken heel wat gebeurd zijn waar, behalve misschien de veiligheidsdiensten, verder niemand vanaf weet.”
Er is geen manier om honderd procent zekerheid te krijgen over de reden waarom de groepen dit verbond zijn aangegaan. “Hun geschiedenis is anders, hun doelen zijn anders en eerder zochten ze geen samenwerking. Wat zijn dan de voordelen om een verbond aan te gaan met iemand? Je kunt voor meer rekruten zorgen, maar het kost veel moeite om die van het ene naar het andere continent te vliegen. Je kan meer wapens en munitie krijgen, maar alweer de vraag hoe je dat zou doen. Je kan voordeel opdoen in je financiën, maar het blijft bij vragen.”
Ook met het oog op de nederlaag die Boko Haram heeft moeten verduren is de grote vraag hoe dit zich gaat ontwikkelen. Ehrhardt geeft aan dat de toekomst van Boko Haram nog erg onduidelijk is. “Het zou zomaar zo kunnen zijn dat Boko Haram volgende week verslagen is. Dat er daarna een nieuwe groepering opstaat is ongeveer net zo waarschijnlijk als dat het huidige Boko Haram zich helemaal kan herorganiseren en echt een samenwerking met IS aan kan gaan. Het is ontzettend onduidelijk wat er nu aan het ontstaan is.” Van Dalen betrekt ook de politiek in de vraag over de toekomst: “De grote vraag is of de regeringen doorzetten, want het moet heel makkelijk zijn om een eind aan Boko Haram te maken. Het is een hele grote vraag wat daar het politiek spel is.”
Ook Akinyoade, van het African Studie Centre Leiden, zegt dat er geen definitieve termen aan de gelofte van Boko Haram verbonden kunnen worden, omdat de gelofte is gemaakt omdat ze steun zochten. Van Dalen zegt dat het volgens haar om ‘imagebuilding’ draait. “Veel Noord-Nigerianen hebben het gevoel dat ze een underdog zijn en dat het door de grote jongens in het Midden-Oosten extra gezag geeft als je de naam mag voeren, dus gewoon reclame.” Ehrhardt deelt deze visie: “Ik denk dat er ook best links zijn geweest met bijvoorbeeld Al Shabaab, maar IS klinkt op dit moment stoerder.”