Rusland en Oekraïne zijn nauw met elkaar verbonden. Heel nauw. De landen hebben een band zoals die alleen tussen broers bestaat. Dat betekent dat ze elkaar meestal een warm hart toedragen, maar ook dat ze flink ruzie kunnen hebben. De oorsprong van het huidige conflict voert, zoals elke broedertwist, terug naar lang vervlogen tijden.
Het is koud zoals het alleen in Simferopol koud kan zijn. Een gure wind blaast over het volle Overwinningsplein, door de drukke straten naar het parlementsgebouw van deze regionale hoofdstad. Schreeuwende mannen zwaaien met hun kalasjnikovs en verkondigen dat er een nieuwe wind waait door de Krim, en in die wind wappert een nieuwe vlag. Geen vlag meer van blauw en geel, maar van wit, blauw en rood: de Russische vlag.
Zo begint op 27 februari 2014 de crisis in Oekraïne. Twee dagen later trekken Russische militairen het gebied binnen en twee weken later wordt officieel bekend gemaakt: de Krim is nu van Rusland. Een jaar later is de situatie alleen maar slechter geworden. De Krim is steviger in handen van de Russen dan ooit, Oekraïne verkeert in een diepe economische crisis en de oorlog tegen de pro-Russische rebellen duurt voort. Ook de internationale gemeenschap staat machteloos: de ene na de andere zorgvuldig geformeerde wapenstilstand sneuvelt. Hoe heeft het zover kunnen komen? Grote Broer Rusland houdt zijn Kleine Broer Oekraïne al eeuwen onder zijn hoede en is niet van plan hem los te laten.
Heel Oekraïne?
Laten we beginnen bij het begin: het ontstaan van Oekraïne. Oekraïne is namelijk nog maar een heel jong land. Pas in 1991 verkreeg Oekraïne zijn onafhankelijkheid als gevolg van de ontbinding van de Sovjet-Unie, vertelt Oekraïnekenner Marc Jansen van de Universiteit van Amsterdam. Het land is dus nog geen 25 jaar oud. Maar er hebben hiervoor natuurlijk ook mensen gewoond op de plaats van het huidige Oekraïne. Na de Middeleeuwen leefden hier bijvoorbeeld de Kozakken. Dit waren vaak gevluchte lijfeigenen en boeren, die hun toevlucht zochten tot dit lege steppegebied. Net als het huidige Oekraïne hadden zij nauwe banden met Rusland.
Dim Grits, Flickr (CC BY-SA 3.0)
In de zeventiende eeuw moesten de Kozakken buigen onder het juk van het uitbreidende Russische Rijk (toen heette het nog Moskovië). Ze zworen een eed van trouw aan de Russische tsaar, zodat het Noordoostelijk deel van Oekraïne onder zijn soevereiniteit viel. Later is dat gebied uitgebreid met de rest van Oekraïne, waaronder de Krim. “De Russen noemden de gebieden direct ten noorden van de Zwarte Zee ‘Nieuw-Rusland’ en de andere gebieden ‘Klein-Rusland’. Dat geeft direct aan hoe ze tegenover Oekraïne stonden,” zegt Jansen. Oekraïne is een soort kleine broer die in bescherming moet worden genomen door zijn grote broer.
Rusland had Oekraïne dus in de achttiende eeuw al volledig in zijn macht. Heel Oekraïne? Nee. West-Oekraïne was tot de Eerste Wereldoorlog nog onderdeel van het Habsburgse Rijk. Na de oorlog dan? Ook niet. Toen werd dit gebied onder Polen geschaard. Pas in 1939 was het huidige Oekraïne voor het eerst als geheel onderdeel van één rijk, de Sovjet-Unie. Dit gebeurde met het Molotov-Ribbentrop pact, waarbij Hitler en Stalin Polen onder elkaar verdeelden. Het oosten van toenmalig Polen werd bij de Sovjetrepubliek ‘Oekraïne’ gevoegd. Alleen de Krim behoorde toen nog bij Russisch grondgebied. Jansen maakt het duidelijk: “Stalin heeft de grenzen van het huidige Oekraïne getrokken.”
Dubbelzinnige relatie
Feest in Oekraïne. Het is 1954 en inmiddels al driehonderd jaar geleden dat de Kozakken een eed van trouw zworen aan de Russische Tsaar, maar het lijkt wel de dag van gisteren. De Grote Broer en Rode Kameraad van Oekraïne wil iets terugdoen voor al die jaren van trouw. Hij geeft de Oekraïnse Sovjetrepubliek een bijzonder stukje land cadeau: de Krim. In de praktijk had dit toentertijd weinig betekenis, aangezien het hele gebied onderdeel bleef van de Sovjet-Unie. Achteraf gezien is de betekenis natuurlijk groot: de schenking gaf Oekraïne zijn uiteindelijke vorm.
Toen de Sovjet-Unie uit elkaar viel, moest elke ex-Sovjetrepubliek bepalen of hij onafhankelijk werd of dat bij Rusland bleef. In Oekraïne was maar een kleine nationale beweging actief en het was pas met de steun van de Communistische Partij dat er besloten werd tot onafhankelijkheid. In een referendum stemde een overtuigende meerderheid voor. Ook op de Krim, hoewel de opkomst hier laag was. De Kleine Broer maakte zich los!
Hoewel, los… Broers blijven broers. De West-Oekraïnse publicist Mykola Rjabtsjoek ziet dan ook een zekere dubbelzinnigheid in de manier waarop Oekraïners hun land zien. Er zijn twee rivaliserende Oekraïnes, zegt hij: een Oekraïens-nationaal en een Klein-Russisch. Beide zijn Oekraïens, maar ze verschillen in nadruk. Het eerste Oekraïne is een land met een sterk nationaal bewustzijn. Het sluit daarmee aan bij de natiestaten van Midden-Europa. Het tweede Oekraïne is een land dat nog niet volledig afscheid heeft genomen van zijn Oost-Slavische en Sovjet-identiteit. Dit sluit aan bij de geschiedenis die zo nauw met de Russische verweven is.
De twee Oekraïnes lopen door elkaar heen en vloeien in elkaar over. Aan de ene kant hangen de mensen een regionaal patriottisme aan binnen het Russische Rijk en de Sovjetunie. Aan de andere kant voelen ze een loyaliteit aan de onafhankelijke Oekraïense natiestaat. Het westen van Oekraïne neigt meer naar de nationale benadering en het oosten meer naar de regionale benadering. Maar, zegt Rjabtsjoek, ook het oosten wil niet bij Rusland horen.
EU versus RU
Vlak na de onafhankelijkheid in 1991 waren er nog veel sovjet-wapens aanwezig op Oekraïens grondgebied en die kreeg de kersverse staat tot zijn beschikking. Dit betekende dat Oekraïne uit het niets de derde kernmogendheid in de wereld was geworden, na de Verenigde Staten en Rusland. Dat was even schrikken. De VS en Rusland hebben flink druk uitgeoefend om Oekraïne zijn wapens te doen opgeven. In 1994 bereikten ze daar een akkoord over, het Boedapestmemorandum, waarin de soevereiniteit en de grenzen van Oekraïne gegarandeerd werden in ruil voor het opgeven van de kernwapens. Ook Rusland ondertekende dit verdrag.
De garantie die Grote Broer Rusland gaf, is echter nooit honderd procent geweest. Voor Rusland gold: Oekraïne verloren, rampspoed geboren. Zeker de Krim lag Rusland nauw aan het hart. Vlak na de onafhankelijkheid van Oekraïne protesteerde hij al: de grenzen klopten niet. Ze waren een ‘historische onrechtvaardigheid’. Maar ook later bleef de Russische houding dubbelzinnig. In 2008 was er discussie over het wel of niet toetreden van Oekraïne tot de NAVO. Poetin zei toen tegen Bush: “Je begrijpt toch wel, George, dat Oekraïne niet eens een staat is?” Hij voegde daaraan toe: “Wat is Oekraïne? Een deel van het gebied behoort tot Oost-Europa, en een deel, een aanzienlijk deel, is door ons geschonken.” De schenking van de Krim was blijkbaar gebeurd onder bepaalde, ongeschreven voorwaarden. Als die voorwaarden geschonden werden, zou Rusland de Krim en Oost-Oekraïne aanmoedigen zich af te scheiden. De boodschap was duidelijk: mocht Oekraïne bij de NAVO komen, dan zou het “ophouden te bestaan als staat”.
Dat zijn stevige bedreigingen. Rusland leek dus in 2008 nog steeds te doen alsof het de baas is in Oekraïne, terwijl dat land al zeventien jaar onafhankelijk was. Hoe valt dat te verklaren? Expert op het gebied van Russische politiek aan de Universiteit Leiden Hans Oversloot weet het: “Rusland ziet zichzelf nog steeds als wereldmacht, als een rijk in plaats van een soevereine staat.” Dat verklaart ook de huidige politiek: in Poetins ogen was de annexatie van de Krim geen verbijsterende actie in strijd met de internationale wetten, maar een logische reactie op de Westerse politiek. Het Westen had de inval uitgelokt. De NAVO en de EU zijn komen roeren in de Russische invloedssfeer en daar volgden nu maatregelen op. Voor dit soort ‘powerplay’ schrikt een klein landje als Nederland misschien terug, maar Rusland heeft hogere prioriteiten dan internationaal recht, stelt Oversloot. “Het is een grote-jongensspel.”
futureatlas.com, Flickr (CC BY 2.0)
Maar waar is Rusland dan zo bang voor? Voor het verlies van controle. Oekraïne heeft met zowel de EU als de NAVO onderhandeld om lid te worden. Dit zou betekenen dat Rusland zijn macht kwijtraakt over een soort buffergebied tegen Westerse aspiraties, een gebied dat al eeuwenlang onder zijn controle staat. Of, zoals Poetin het zelf zei in zijn speech bij de Valdai International Discussie Club in oktober 2014: “Hier vinden we het verhaal van de meester van de Taiga, en ik weet zeker dat hij niet van plan is om te verhuizen naar andere klimaatzones – het zal er niet comfortabel zijn. Ofwel, hij zal ook niet toestaan dat iemand zijn eigen Taiga heeft. Ik denk dat dit duidelijk is.”
Cybriwsky schrijft dat de bemoeizuchtige Grote Broer de droom van een zelfstandig Oekraïne heeft verpest en het Westen het liefst een zo groot mogelijke wig wil drijven tussen Oekraïne en Rusland. Jansen is het daar slechts gedeeltelijk eens. Rusland wil inderdaad de Oekraïense onafhankelijkheid verstieren, maar het Westen wil geen wig drijven. Het wil wel dat de grenzen van Oekraïne worden gerespecteerd. “Rusland moet er met zijn fikken afblijven!”
Het lijkt wel een ouderwetse strijd van het Westen tegen Rusland met ouderwetse grote woorden. Gaan we inderdaad een nieuwe Koude Oorlog tegemoet? Zouden we het Oekraïneconflict kunnen zien als een ‘proxy war’, zoals die toentertijd gevoerd werden in Afrika en Azië? Een oorlog die eigenlijk gaat tussen twee grote machtsblokken, maar wordt uitgevochten op andermans grondgebied? Jansen zegt van wel. Nu niet alleen Rusland, maar ook de VS en Engeland wapens en mensen sturen, wordt het echt een internationaal conflict. Oversloot ziet het nog somberder in: “Was het maar een oorlog ergens ver weg. Dit is anders: het is een oorlog binnen Europa.”
Alles is mogelijk
Dus wat nu? Hoe kan de crisis in Oekraïne tot een einde worden gebracht? Kunnen we niet de verdeeldheid in het land accepteren en Oekraïne opsplitsen? Jansen wijst dit van de hand: “Ik zie geen ander doel dat dat zou dienen dan dat van Rusland.” Een verdeeld Oekraïne zou alleen maar een makkelijkere prooi zijn. Er waren weliswaar etnische en sociale spanningen, het grootste deel van de inwoners voelde zich Oekraïens, niet Russisch. Ook in het oosten. Een splitsing zou niets oplossen. Bovendien zou het niet overeen komen met internationaal recht.
Is er een andere oplossing? Misschien als Poetin aftreedt? “Als Poetin verdwijnt, is alles mogelijk,” zegt Jansen. Als het al een optie is, dan is het een zeer risicovolle. Zonder Poetin kan er een gematigd figuur naar voren geschoven worden, maar net zo goed kunnen extreme nationalisten de macht grijpen. Het Westen wil geen verandering van het regime in Rusland, maar een verandering van de politiek. Waar Jansen en Oversloot zich beide zorgen om maken, is dat Poetin speelt met vuur. “Hij zet dingen in gang, waar hij geen controle meer over heeft.” Door de separatisten in Oekraïne te steunen inspireert hij bijvoorbeeld ook de separatisten in de Noord-Kaukasus. Daarnaast heeft hij een geraffineerd propagandasysteem opgezet dat mensen creëert die gevaarlijker zijn dan hijzelf. De gevolgen zijn niet te overzien. “Rusland is imperialistischer en nationalistischer dan ooit,” zegt Oversloot. Hij weet één ding is zeker: “De Krim zal nooit meer worden teruggegeven.”
Intussen sleept de strijd in Oekraïne zich voort. De grenzen aan de Russisch-Oekraïense broederliefde zijn bereikt. De geweerschoten worden alleen overstemd door een Koude Oorlogswind die over het land waait.