De reactie van mensen op een overstroming wordt niet bepaald door kennis over de risico’s of door armoede, maar door het vertrouwen in hulpinstanties en lokale overheden. Antropologe Roanne van Voorst woonde zelf een jaar lang in een overstromingsgevoelige wijk  in Jakarta en beleefde drie overstromingen. Op 26 februari promoveerde ze aan de Universiteit van Amsterdam.

Hoe kwam u ertoe dit onderzoek te doen?

Ik ben eerder onder meer in Groenland geweest om onderzoek te doen naar de sociale effecten van klimaatverandering. Indonesië is ook een land waar wetenschappers in de toekomst veel natuurrampen verwachten als gevolg van de opwarming van de aarde. Daarom viel mijn oog op dat land.

Hoe heeft u zich voorbereid voor vertrek?

Er is wetenschappelijke literatuur over het onderwerp, maar daarin is vaak geen onderzoek gedaan naar de beleving en ervaringen van mensen uit een sloppenwijk. Veel wetenschappelijke literatuur is geschreven door experts vanachter hun bureau. In die literatuur staat dan bijvoorbeeld dat mensen in de strijd tegen het water gebruik maken van zandzakken en ladders. Om te kunnen communiceren heb ik daarnaast ook Indonesisch geleerd. Engels spreekt men in zo’n sloppenwijk niet.

Hoe heeft u daar gewoond?

Ik heb in totaal een jaar in Jakarta gewoond. De eerste periode heb ik vanuit een hotel gezocht naar een geschikte onderzoeksplek. Na een tijdje ontmoette ik een weesjongen op straat. Hij verdiende geld door gitaar te spelen. We werden vrienden. Ik heb vervolgens twee nachten met zijn vrienden op straat geslapen. Daarna bood een vrouw in de buurt waar hij woonde me haar huisje aan. Ik zou op de begane grond kunnen verblijven. Daarvoor moest ik dan wel alvast voor de hele periode vooruitbetalen, zodat zij bovenop haar huisje een etage, hoog en droog voor toekomstige overstromingen, kon bouwen.

Heeft u zelf ook overstromingen meegemaakt?

Ik heb tijdens mijn verblijf drie keer een overstroming meegemaakt. Daarbij stond het water al snel tot aan mijn middel en stond mijn hele woning blank. Voor de mensen daar waren het relatief kleine overstromingen. Fijn vinden ze het natuurlijk niet, maar pas wanneer het water drie meter hoog staat, vinden ze het daar een grote overstroming. Alleen dan haalt zo’n overstroming ook wereldwijd het nieuws.

U spreekt in uw onderzoek over risicostijlen. Wat houdt dat precies in?

Het is een parapluterm voor de strategieën die de mensen daar toepassen bij overstromingen. Ze zijn daar veel meer dan bijvoorbeeld hier in Nederland gewend aan hoogstaand water. Met risicostijl bedoel ik zoiets als een lifestyle. Een manier van leven, maar dan gericht op het omgaan met overstromingsrisico. De mensen daar hebben, omdat overstromingen daar zo vaak voorkomen, typische manieren om met een overstroming ‘te dealen’. Zo is er een groep mensen die graag zelfstandig handelt. Zij barricaderen hun huis of bouwen er een extra verdieping op. En mocht het echt nodig zijn, dan evacueren zij zichzelf naar een veiligere plek.

Wat maakt uw onderzoek anders dan ander onderzoek?

Ik ben echt een jaar lang tussen de mensen gaan wonen. In zo’n jaar worden patronen zichtbaar. Heel anders dan wanneer een expert een dag na een overstroming even een kijkje komt nemen en vervolgens weer achter zijn bureau gaat zitten. Zij zien dan bijvoorbeeld niet hoe mensen reageren vanaf het moment dat het water begint te stijgen. Daarnaast gaat veel wetenschappelijke literatuur over het gedrag van grote groepen als geheel, terwijl mensen juist binnen die groepen allemaal anders handelen. Op de vraag waarom dat zo is, heb ik geprobeerd een antwoord te vinden.

Zouden uw conclusies ook van toepassing kunnen zijn op Nederland. Of op de recente overstromingen in Zuid-Engeland?

Gedeeltelijk wel. Ook hier zouden niet alle mensen hetzelfde reageren. Het wantrouwen van de overheid of juist een sterk vertrouwen in de overheid zouden ook hier van invloed kunnen zijn op hoe mensen reageren. Andere aspecten zijn juist weer helemaal niet te vergelijken. Zo zou je in een Nederlandse wijk niet zo snel verklikkers in dienst van de overheid hebben. In Indonesië wel. In ruil voor het doorspelen van informatie over mensen die niet aan de partij loyaal zijn, hopen deze ‘spionnen’ op extra steun en bescherming in geval van een overstroming. Voor deze groep is dat hun risicostijl. Nieuw onderzoek zou moeten uitwijzen of de door mij ontdekte risicostijlen ook van toepassing kunnen zijn in een andere omgeving, zoals bijvoorbeeld Nederland.