Honderd tot tweehonderdduizend Nederlanders hebben de diagnose Borderline Persoonlijkheids-stoornis (BPS). Vroeger werd BPS ook wel een ‘vuilnisbakdiagnose’ genoemd: alle ‘irritante’ patiënten konden in deze categorie geschoven worden. Tegenwoordig geloven steeds meer artsen dat we te maken hebben met een daadwerkelijke aandoening, waarmee voornamelijk vrouwen worden gediagnosticeerd. “Mogelijk is dit te wijten aan de toegenomen druk op vrouwen in de moderne maatschappij.” Psychiatriehistoricus Gemma Blok vertelde woensdagavond over de ontstaansgeschiedenis van deze diagnose.
Door: Julie-Jet Bakker en Karin Beumer
De grote collegezaal in het Lipsiusgebouw van de Universiteit Leiden zit bijna vol voor deze aflevering van de Studium Generale-reeks over psychologie en psychiatrie. Veel mensen blijken geïnteresseerd in de, nog steeds, mysterieuze aandoening BPS. Het is een niewe epidemie, zegt Blok, die verbonden is aan de UvA en aan de Master Medische Geschiedenis van de VU. Hoe kan het dat ongeveer één procent van de Nederlandse bevolking lijdt aan een stoornis waar vijftig jaar geleden nog niemand van had gehoord? Blok: “De toegenomen aandacht voor de ziekte zou kunnen zijn overgewaaid uit de Verenigde Staten, waar de ziekte al langer serieuze aandacht van artsen ontvangt.”
Borderliners kunnen gediagnosticeerd worden aan de hand van een aantal kenmerken: instabiliteit in relaties; moeite met het reguleren van emoties; hevige verlatingsangst; zwart/wit denken; impulsief gedrag en identiteitsproblematiek. De moeilijkheid hierbij is dat vrijwel iedereen in meer of mindere mate aan deze punten kan voldoen.
‘Marilyn Monroe-syndroom’
Het zijn echter vooral vrouwen die de diagnose krijgen. Ongeveer 75 tot 80 procent van de patiënten is vrouw. Mogelijk is hier een vertekend beeld ontstaan: bij mannen wordt bij vergelijkbaar gedrag eerder een andere stoornis geconstateerd, zoals een verslavingsstoornis.
Aan de hand van enkele fragmenten uit de film “Ik ook van jou” laat Blok zien hoe heftig borderline-gedrag kan zijn. De beelden tonen hoe de hoofdpersoon ‘Resa’ worstelt met haar aandoening. De symptomen komen hierbij duidelijk naar voren: jaloezie, auto-mutilatie en depressie geven de kijker een blik in het leven van een ‘bordie’. “Michael Stone, forensisch psychiater aan Colombia University, heeft ooit geopperd dat BPS beter ‘Marilyn Monroe-Syndroom’ genoemd kan worden”, aldus Blok. Deze bekende actrice spreidde in haar getroebleerde leven veel symptomen tentoon.
Begin vorige eeuw kwamen veel vrouwen in de medische boeken voor die met met hun manipulatieve en ‘kokette’ gedrag onder de noemer ‘hysterie’ werden geplaatst: de symptomen van de twee aandoeningen lijken erg op elkaar. Rond de jaren ‘80 begonnen steeds meer artsen zich te realiseren dat de symptomen van borderline toch duidden op een specifiek type patiënt. Waar voorheen nog aan seksuele frustratie gedacht werd, begon men zich nu te realiseren dat dit gedrag vaak samenhing met een geschiedenis van seksueel misbruik.
Op de vraag of hysterie een verkeerd gediagnosticeerde versie van borderline genoemd kan worden, reageert Blok verdeeld. “Eigenlijk zijn alle diagnoses constructies waarbinnen bepaalde symptomen vallen. Lichamelijke symptomen die door geestelijke problemen worden veroorzaakt, in vaktaal ‘conversie-neurose’ genoemd, komen bij borderline niet voor, in tegenstelling tot bij hysterie. Maar het theatrale en seksuele aspect komt bij beide wel erg duidelijk naar voren. Er zou gezegd kunnen worden dat deze symptomen zijn ‘overgegaan’ in de borderline ‘constructie’.”
Een van de grootste verschillen tussen de twee diagnoses is het feit dat bij vrouwen met hysterie bepaalde verwijtbare eigenschappen zichtbaar waren, terwijl bij borderline veel meer de nadruk ligt op ziekte en kwetsbaarheid. “Hiernaast speelt de tijdgeest een belangrijke rol. Denkbeelden over psychische stoornissen weerspiegelen heel vaak de cultureel historische perspectieven. Zo leek hysterie voort te komen uit een gebrek aan individuele vrijheid, en lijkt borderline juist voort te komen uit de frictie van de moeilijkheid van die vrijheid. Men stelt hoge eisen aan zichzelf, en de druk van alle keuzes is groot.”
Sinds de jaren ‘80 is de psychiatrische wereld een heel eind gekomen wat betreft de behandeling van borderline. Blok noemt dat alleen al de diagnose een patiënt veel kan helpen. “Vaak voelen patiënten zich bevrijd, omdat ze nu weten waar hun gedrag vandaan komt. Sommigen zijn zelfs trots op hun ‘label’, omdat borderliners bijzondere persoonlijkheden zijn. De benaming wordt dan ook vaak gretig aangenomen door de patiënt.”
Fragmenten uit de speelfilm Ik ook van jou (2001), die de kenmerken van borderliners illusteren.