De laatste decennia zijn er religies ontstaan die zijn gebaseerd op literaire fictie, zoals de boeken van J.R.R. Tolkien. Docent Wereldgodsdiensten aan de Universiteit Leiden Markus Davidsen (32) onderzoekt wat deze stroming inhoudt en wat de aanhangers precies geloven. Wat is dit zogenaamde ‘tolkienisme’ nu eigenlijk?
Religies gebaseerd op de boeken van Tolkien zijn niet erg bekend. Kunt u uitleggen wat deze inhouden?
“Er zijn verschillende groepen die op meer of mindere wijze hun religie baseren op boeken van Tolkien. Het is niet maar één boek. Het is niet één beweging.
Elfen zijn meestal het belangrijkst. De grootste groep neemt een identiteit als elf aan. Elfen komen niet alleen voor in de werken van Tolkien, hij heeft ze gebaseerd op de oude Germaanse en Keltische volksverhalen. Maar het beeld dat deze mensen van een elf hebben, is het beeld dat Tolkien heeft geschetst: mystiek, lang, mooi en wijs. Ze zeggen dat ze een elfenziel hebben, of dat ze elfengenen hebben en dus nakomelingen zijn van een elf. Er is maar een kleine groep die de werken van Tolkien helemaal letterlijk neemt. Zij geloven dat ze echt nakomelingen zijn van bijvoorbeeld Legolas, een personage uit The Lord of the Rings.
Een andere groep gelooft dat Middle Earth echt bestaat. Tolkien heeft volgens hen een soort openbaring heeft gehad, hij heeft de wereld gezien die hij beschrijft in zijn boeken. Sommigen geloven dat dat onze eigen wereld is, dat het zich heeft afgespeeld in het verleden. Anderen denken dat het zich heeft afgespeeld in een andere dimensie. Een andere wereld waar je naartoe kunt reizen door rituelen, dat je er kunt praten met elfen.”
Welke invloed hebben de bekende films gehad op de ontwikkeling van deze religies?
“De meesten baseren zich op de boeken van Tolkien, en niet echt op de film. The Lord of the Rings-serie is het bekendst, maar niet het belangrijkst. Het door de zoon van J.R.R. Tolkien, Christopher, na zijn dood uitgebrachte boek The Silmarillion, wordt het meest gebruikt. Hierin wordt de mythologische achtergrond voor The Lord of the Rings beschreven. Er wordt een hele kosmologie ontwikkeld met een opperwezen Eru en kleinere goden die Valar worden genoemd. De films hebben meer bekendheid gebracht, maar de meeste gelovers gaan daarna door met de boeken.”
Hoeveel aanhangers schat u dat er zijn in de wereld?
“Heel weinig, er zijn een paar honderd ongeveer die zichzelf als elf beschouwen. Het is ook maar een kleine groep die de werken van Tolkien echt als basis van hun religie beschouwen. Een grotere groep zegt geïnspireerd te zijn door Tolkien, maar dan op een meer algemeen vlak. Ze nemen het niet letterlijk, maar zeggen wel dat de werken van Tolkien hun ogen hebben geopend. Ze geloven in spirituele wezens, zoals elfen, of dat er ergens andere werelden te vinden zijn. Het koninkrijk van elfen bestaat misschien niet, maar misschien wel werelden die daarop lijken. Na het lezen van Tolkien zijn zij bijvoorbeeld gefascineerd en geïnteresseerd geraakt in magie en gaan ze daarmee verder.”
Waarom heeft u juist voor dit onderwerp gekozen?
“Ik heb mijn Masterscriptie geschreven over Jediïsme, een Star Wars-geloof, wat een veel groter fenomeen is. In 2001 gaf bij een volkstelling een half miljoen mensen aan een Jedi te zijn. Maar achter de grap bestond ook een serieuze beweging.
Ik dacht dat ik daar mee verder wilde, maar nadat er iets over mijn onderzoek was gepubliceerd in Mare nam iemand uit een Tolkiengroep contact met mij op. Zij introduceerde me bij leden van haar groep. Toen werd mij gevraagd of ik een artikel wilde schrijven voor The Handbook of Hyper-real Religions, dat zijn religies die min of meer zijn gebaseerd op fictie. Ik wilde dit natuurlijk graag en had al wel informatie verzameld over Tolkienspiritualiteit. Het schrijven daarvan kostte vrij veel tijd, dus toen ik daarmee klaar was, was mijn tijd bijna op en ben ik er maar mee doorgegaan. Ik dacht dat het een tussenstap was, maar het bleek op zichzelf al een erg interessant onderwerp.”
Vraagje: doe mij eens een geloof dat NIET gebaseerd is op fictie? En de volgende projecten zijn dan zeker het Nav’i geloof, de Scientology-kerk,de Whovians en de Erisianen?
Helaas is hier de term ‘tolkienisme’ gebruikt in een betekenis die enigszins hinderlijk afwijkt van de internationaal vrij wijd geaccepteerde betekenis (zie o.a. gelinkte website). Voor het begrip dat hier bedoelt wordt kent men in het Engels het begrip ‘tolkianity’.