Van ontwerpen voor de fresco’s in de koepel van de Dom te Florence tot onooglijke Middeleeuwse ‘post-its’: de bijzondere collectie van de Leidse universiteitsbibliotheek bevat belangrijke kunstwerken en opmerkelijke curiosa. Voor het eerst worden niet eerder getoonde tekeningen uit de collectie tentoongesteld, waaronder een aantal meesterstukken uit Italië van 1480-1800.
Dankzij nieuwe onderzoekstechnieken zijn ze met zekerheid aan de grote meesters zelf toe te schrijven. En er valt nog veel meer te ontdekken, zo werd duidelijk op de vriendendag van de bibliotheek.

De Leidse universiteitsbibliotheek vierde de oprichting van een nieuwe vriendenstichting met een vriendendag en de opening van een nieuwe tentoonstelling: ‘Occhio! Verborgen tekeningen uit Italië’. De bibliotheek wil hiermee wijzen op de mogelijkheden en noodzaak van verder onderzoek en onderhoud van de collectie, waar een aantal belangrijke en mooie werken toe behoren.

Tekening met deurtje

Hoogleraar kunstgeschiedenis Gert Jan van der Sman, de samensteller van de tentoonstelling, wijst op een aantal belangrijke werken. Zo is er een prachtige, fijne tekening van de Italiaanse kunstenaar Jacopo Ligozzi (1547–1627), met goudverf gesierd, die beschikt over een ‘deurtje’ dat opengeklapt kan worden waarna men een andere uitwerking van de tekening kan bekijken. Dit ontwerp is vermoedelijk gemaakt voor het altaarstuk in de grafkapel van de kunstenaar Giambologna (1529-1608).

Daarnaast wijdt Van der Sman veel aandacht aan de nieuwe samenwerking van de Universiteit Leiden met de TU Delft, die leidde tot de oprichting van het Centre for Art, Archaeology and Science(CAAS). De tekeningen uit de bijzondere collectie werden microscopisch onderzocht en onder een XRF-scannerXRF-bestudeerd. Deze weerkaatst op pigmenten die in bepaalde kleuren voorkomen en reflecteert de golflengtes van de verschillende elementen. Uit deze elementen valt op te maken welke materialen, kleuren en soorten inkt er gebruikt werden bij het vervaardigen van de tekeningen.

Van der Sman: “We kijken dan onder andere naar het soort inkt dat gebruikt is, is dit constant? Op deze manier kan je de vervalsingen op handtekeningen bekijken.” Door deze nieuwe kennis zijn het auteurschap en de datering van de tekeningen preciezer vast te stellen.

De werken van Il Guercino (1591-1666) werden veelvuldig gekopieerd en ook door vervalsers nagemaakt. Met de techniek kan men onder andere de handtekeningen op de vervalsingen bekijken en door de gradaties in de samenstelling en kleur van de inkt, kan men opmaken welke tekeningen echt of vals zijn. Van der Sman geeft een voorbeeld: “Zo weten we nu dat, in tegenstelling tot wat men vroeger dacht, Guercino waarschijnlijk niet zelf de kaderlijn op zijn tekeningen aanbracht. De inkt heeft een andere samenstelling, waaruit we kunnen opmaken dat de lijn en de tekening niet vlak achter elkaar zijn aangebracht maar misschien zelfs in een later stadium. We kunnen nu veronderstellingen ontkrachten of bekrachtigen met zuiver technisch onderzoek.”

Middeleeuwse Post-it

Niet alleen de grote Italiaanse meesters zijn aanwezig in de bibliotheek, ook ‘studieboekjes’ van studenten, en ‘post-its’ uit de Middeleeuwen behoren tot de collectie. Boekhistoricus Erik Kwakkel ontdekte de boekjes en briefjes gemaakt uit ‘restperkament’. Hij legt uit dat deze stukken perkament vermoedelijk werden gebruikt om de kosten te drukken of als klad- of wegwerpbriefje functioneerden. Kwakkel verwacht nog meer ontdekkingen te doen in zijn eigen bibliotheek: “In Leiden is veel materiaal nog niet ontgonnen.”

De tentoonstelling ‘Occhio! Verborgen tekeningen uit Italië’ is tot 27 september 2012 gratis te bezichtigen in de tentoonstellings-ruimte van de Universiteitsbibliotheek Leiden.